Een Armeens gezin woont al vijfenhalf jaar in Nederland. Vader, moeder, twee volwassen dochters en een jonger zoontje. Ruim een jaar wonen ze op Urk. Nog altijd zijn ze in afwachting van de vurig begeerde verblijfsvergunning. De dochters volgen een hbo-opleiding, of gaan dat binnenkort doen en spreken accentloos Nederlands. De familie kerkt in de Immanuelkerk, een van de plaatselijke Christelijke Gereformeerde Kerken. Ze wisten van de Armeense kerk in Amsterdam. Moeder en een van de dochters willen er graag een keer heen en ik mag mee.
Bijna vierhonderd jaar geleden kwamen de eerste kooplieden uit Armenië in Amsterdam aan. Als we met de auto over de A6 naar de hoofdstad rijden vraag ik me af hoe die kooplieden indertijd die reis hebben afgelegd. Waarschijnlijk voor een deel te voet en met een koets over hoofdzakelijk moeilijk begaanbare wegen. Wij zweven vanmorgen over het asfalt in een uurtje naar Amsterdam. Even later wandelen we in het oostelijke deel van de binnenstad langs de kleine grachten. De Krom Boomsloot is onze bestemming. Daar staat de Apostolisch Armeense kerk.
Als je niet omhoog kijkt loop je zo maar aan de okergele gevel voorbij. Op het dak staan twee kruizen, boven de toegangsdeur is een prachtig ornament met een Armeense tekst boven een lam met een kruis. De hoge stoep is aan beide zijden versierd met smeedwerk. Binnen is het al behoorlijk druk. We dalen eerst af naar de gewelven. Daar hebben veel gelovigen al een kaars aangestoken. Een verdieping hoger is de kerkzaal. Het altaar staat er centraal. Op het altaar staan verschillende kruizen en kaarsen. Boven het altaar zijn muurschilderingen. Voor het altaar is een gordijn dat tijdens de dienst regelmatig open en dicht gaat. Het licht komt binnen door sierlijke boogramen.
Rijke liturgie
We zitten op stoelen. De kerkgangers gaan niet zitten voordat ze eerst gebeden hebben. Er zijn een kleine honderd kerkgangers. In processie komen de priester en de diakenen binnen. De priester in een wit gewaad, met daarover een goudkleurige mantel. Op zijn hoofd een rood en goudkleurige kroon. Hij heeft een staf in zijn hand.
Links in de kerkruimte staat het koor, een tiental vrouwen en een man. Ze dragen lichtblauwe koorkleding met op de rug een geborduurd kruis. Het koor speelt een actieve rol in de liturgie. Er is veel wierook, zoveel dat het raam voorin de kerk open moet. Rond het altaar staan elf mannen. Ze zingen en ze verplaatsen zich regelmatig. Er wordt uit het Evangelie gelezen en de Bijbel wordt gekust. De preek handelt over 1 Petrus 5 vers 1. ‘De ouderlingen onder u roep ik er toe op, als medeouderling en getuige van het lijden van Christus en deelgenoot van de heerlijkheid, die geopenbaard zal worden: Hoed de kudde Gods die bij u is….’ De priester preekt een kwartier lang en uit het hoofd.
Dan gaat de liturgie naar het hoogtepunt, de viering van het avondmaal. Bij de voorbereidingen gaat het gordijn dicht en de priester zet zijn kroon af. Het koor zingt: ‘heilig, heilig, heilig…’ Maar voordat de gelovigen deel kunnen nemen moeten eerst de zonden beleden worden. De diaken treedt daarbij op namens de gemeente. Hij knielt voor het altaar en doet uitgebreid belijdenis van zonden. De gemeente knielt ook. ‘Wij hebben gezondigd tegen de Heilige Drie-eenheid; de Vader, de Zoon en de Heilige Geest, dus God. Gezondigd in woorden, daden, gewild en ongewild, wetend en onwetend. ….’ Verschillende zonden worden bij name genoemd. ‘IJdelheid, gierigheid, lust, jaloezie, vraatzucht, woede en luiheid.’
Met zijn priesterlijk gezag scheldt de priester de zonden kwijt. Alle gedoopten mogen aan het sacrament deelnemen. Vrouwen die geen hoofddoekje dragen krijgen er een aangereikt. Aan het eind van de dienst spreekt de priester de zegen uit. Bij het verlaten van de kerkruimte lopen we eerst lang de priester en kussen we het kruis dat hij in zijn hand houdt.
Christelijk land
Armenië is een klein land met een heel rijke en vooral heel bewogen geschiedenis. De genocide uit 1915, waarbij één tot anderhalf miljoen mensen omgekomen zijn, is nog steeds een open wond. Vooral het feit dat Turkije de massaslachting niet wil toegegeven doet pijn. Vanwege de grote lijdensgeschiedenis hebben Armeniërs sterke nationale gevoelens.
Armenië is een klein landje met drie miljoen inwoners en wordt omringd door hoofdzakelijk moslimlanden. De twee grote buren zijn Turkije en Iran. De ontstaansgeschiedenis van de Armeens christelijke gemeente gaat heel ver terug, naar het begin van de kerk, de jaren veertig tot zestig.
De apostelen Thaddeus en Bartholomeus worden gezien als de stichters van de Armeense kerk. Daarom heet de kerk ook Apostolisch Armeense kerk. In het jaar 301 nam door toedoen van Gregorius de Verlichter de Armeense koning Tiridatus het christelijk geloof aan. Het christendom werd vanaf die tijd staatsgodsdienst. En dat is het nog steeds.
Tijdens de dienst vraag ik mij af hoe die rijke, veelkleurige liturgie is ontstaan. Het is al een eeuwenlange traditie die nauwelijks verandering toelaat. Zou het geleidelijk ontstaan zijn? De eerste christenen kwamen gewoon samen in hun huizen. Kennelijk hebben ze na enige tijd teruggegrepen op de tempeldienst.
In 2001 vierde de Apostolisch Armeense kerk haar 1700 jarig bestaan. Onze kerken vierden onlangs het 125-jarig bestaan. Vergeleken bij de Apostolisch Armeense Kerk is de Christelijke Gereformeerde Kerk een babykerkje. Overigens zijn er tussen Armenië en Nederland oude en bijzonder banden. De Armeniër St. Servaas, vestigde zich in de eerste helft van de vierde eeuw als eerste bisschop in Maastricht. Hij had een belangrijke invloed op de liturgie en de bouwkunst in onze streken. Nederland of beter Holland, heeft ook iets betekend voor Armenië. In Amsterdam werd in 1666 de eerste Armeense Bijbel gedrukt.
Nieuwe ervaring
Een paar weken na ons bezoek aan Amsterdam praten we samen over onze belevenissen. Dochter Ani doet het woord. ‘Het was of ik het voor het eerst meemaakte.’ In zekere zin was dat ook zo want ze had nog nooit een hele dienst bijgewoond. In Armenië zijn de kerken altijd open. De meeste mensen komen niet verder dan de hal. Ze steken daar een kaarsje aan, bidden het Onze Vader en vertrekken weer. Alleen een kleine selecte groep woont de diensten bij. ‘Voordat ik in Nederland kwam had ik nog nooit in de Bijbel gelezen, geen bladzijde.’
De liturgie was ook voor de familie niet goed te volgen, omdat alles in het oud Armeens gaat. Hoe vindt de familie de kerkdiensten op Urk? Ani is vooral onder de indruk van de inhoud van de preken. ‘Heel leerzaam. Ik heb altijd pen en papier bij mij. Elke week een thema en goed voorbereid’. Ook het zingen van de psalmen vinden ze mooi, maar ze zouden er zeker niet tegen zijn als er ook liederen gezongen zouden worden.
In ons gesprek komen regelmatig tegenstrijdige gevoelens naar voren. De familie voelt zich helemaal verweven met de Armeense geschiedenis, maar toch…, zeker de jongeren zijn op zoek naar een andere, directere vorm van kerk zijn.
Krijn de Jong, Urk