Als plichten met elkaar botsen, staan verschillende eisen tegenover elkaar. Objectief gezien is dat niet mogelijk. Met deze conclusie eindigde het vorige artikel. Maar de beleving daarvan is soms anders. Hoe moeten we daarmee omgaan?
God vraagt van ons niet tegelijkertijd twee tegengestelde zaken. Zijn wil is één. Maar we kunnen een situatie waarin een beslissing wordt gevraagd, ook op een andere manier bekijken. Niet vanuit God maar vanuit onszelf. Die laatste positie is altijd subjectief. Ieder bekijkt de werkelijkheid op zijn eigen manier. De een kan dan de ervaring hebben dat twee eisen even sterk naar hem toekomen, terwijl een ander in een vergelijkbare situatie die ervaring minder heeft of helemaal niet.
Subjectief gezien is er daarom wel een botsing van plichten. Dat is ook naar voren gekomen in de voorbeelden die in het eerste artikel zijn genoemd.
Onderduikers
Een ander voorbeeld is ontleend aan de tijd dat ons land door Nazi-Duitsland bezet was. Velen gaven toen onderdak aan joodse onderduikers. Ze wilden uit gehoorzaamheid aan God hun naasten beschermen. Bovendien hadden zij de algemeen menselijke plicht om woorden te spreken die in overeenstemming zijn met de werkelijkheid.
Wanneer Duitse soldaten aan hen zouden vragen of zij mensen herbergden, stonden ze voor een dilemma. Wat moet je doen in zo'n situatie? Moet je dan zeggen dat je inderdaad mensen herbergt? Moet je 'woorden spreken die in overeenstemming zijn met de werkelijkheid'? Of moet je juist zeggen dat je niemand onderdak biedt? Vanuit de plicht tot bescherming van de naaste?
Oppervlakkig gezien is hier sprake van een botsing van plichten. Sommigen hebben dat ook zo ervaren. Maar de vraag is of er daadwerkelijk sprake was van een botsing van plichten. Niet dus. De plicht was duidelijk: bescherming van de naaste. Daarin bleek wat trouw en liefde waard was.
Ieder begrijpt dat dit een uitzonderlijke situatie was. Doorgaans zal betrouwbaarheid jegens de naaste tot uiting komen in het spreken van woorden die in overeenstemming zijn met de werkelijkheid.
In de geschetste situatie niet. Je mocht zeggen dat je geen gasten in huis had. Juist dan verrichtte je een goed werk. Je hoefde geen schuldgevoel te hebben dat je de Duitse overheid op dat punt niet diende. Per slot van rekening moet je God meer gehoorzaam zijn dan mensen. Er was subjectief gezien misschien wel een botsing van plichten, objectief niet.
Vertroebeld zicht
God legt in een en dezelfde situatie niet verschillende plichten op. Maar we kunnen dat soms anders ervaren. De oorzaak daarvan is de macht van de zonde. Vanwege deze macht komt de wil van God niet altijd helder en duidelijk bij ons over. Ons zicht op die wil is vertroebeld. We menen dan dat de Here op een en hetzelfde moment verschillende zaken vraagt. Dat geeft twijfel en onzekerheid. Daaraan kunnen we zien dat we leven in een gebroken wereld.
Die gebrokenheid wordt ook op een andere manier ervaren, namelijk in een schuldgevoel na een weloverwogen keuze. Dat is omdat je een van de plichten die je voor je zag, niet kon opvolgen. Dat is niet bij elke keuze het geval, maar wel bij een keuze tussen twee zaken die subjectief gezien even zwaar wegen. Je moet dan de ene plicht vervullen ten koste van het andere.
Dat geeft soms moeite om tot een beslissing te komen. Je hebt dan de neiging de keuze maar uit te stellen. Maar ook dat geeft geen rust. Uitstel is ook een keuze. Daarom moet er een beslissing worden genomen. Maar dat kan ook. Zelfs in goed vertrouwen. Dat hoeft niet in gelatenheid te gebeuren vanuit de gedachte: we zien wel wat het wordt. Nee. God wil die keuze zegenen die na een ernstig zoeken van zijn wil weloverwogen is gemaakt.
Bovendien mogen we de keuze maken in vertrouwen op de leiding door de Heilige Geest. God heeft deze leiding beloofd. Hij schenkt wijsheid en inzicht aan wie aanhoudend daarom bidt en voortdurend daarvoor dankt.
Ook mag er vertrouwen zijn op het verzoenende werk van Christus. Als later blijkt dat de beslissing toch onjuist was, mag er vertrouwen zijn dat God vergeving schenkt op grond van Christus' werk. Ieder die Hem oprecht dient en vraagt om vergeving, zal deze vergeving ontvangen.
Dat vertrouwen mag er zijn wanneer de keuze al luisterend naar het woord van God is gemaakt, in biddend opzien tot de Here en in verbondenheid met medegelovigen. Ook dat laatste is van groot belang. Een beslissing die in de verbondenheid van de gelovigen is genomen, heeft over het algemeen een zwaarder gewicht dan een individuele beslissing.
Bescheidenheid
Wie in vertrouwen op de drie-enige God een beslissing neemt wanneer hij een botsing van plichten ervaart, mag dat doen met een goed geweten, zonder schuldgevoelens. En wat zal er gebeuren wanneer deze beslissing vervelende gevolgen met zich meebrengt en daarop zelfs een scherpe tegenreactie komt? Dat kan opnieuw een gevoel van schuld, twijfel en onzekerheid oproepen. Maar ook eventuele vervelende gevolgen mogen we in Gods handen leggen, hoe moeilijk dat ook kan zijn.
Bij het maken van een keuze is overigens niet alleen vertrouwen nodig, ook bescheidenheid. Je zult ermee rekening moeten houden dat je je kunt vergissen. We leven in een gebroken wereld, die vaak heel ondoorzichtig en complex is.
Verder moeten we ons ervan bewust zijn dat ons kennen beperkt is. We kennen maar ten dele. Daarom kunnen we fouten maken. Toch mag en moet een beslissing worden genomen.
Wat betekent een en ander bijvoorbeeld voor het maken van de keuze tussen moeder en kind waarover in het eerste artikel is gesproken? Objectief gezien is er ook in deze situatie geen botsing van plichten. Zeker, er moet een keuze worden gemaakt: of het leven van de moeder behouden, waarbij het ongeboren kind sterft, of het kind redden, waarbij de moeder het leven laat. De direct betrokkenen kunnen in zo'n situatie wel een botsing van plichten ervaren. Er staan subjectief gezien twee eisen tegenover elkaar.
Maar ook hier is in goed vertrouwen een beslissing mogelijk. De betrokkenen zullen overwegen wat het Woord van God zegt, juist op het punt van dood en leven. Ze zullen ook overwegen wie met de keuze is gediend. Verder: welke beslissing het minste schade toebrengt aan de direct betrokkenen en aan mens en samenleving in het algemeen. Wie dan een keuze maakt in gehoorzaamheid aan God, mag dat doen in vertrouwen. In de protestantse traditie is in dergelijke gevallen doorgaans gekozen voor het sparen van het leven van de moeder. Een overweging daarbij is dat de moeder na de bevalling haar taak in het gezin weer kan opnemen en mogelijk ook in breder verband.
Maar dit is geen regel voor alle denkbare gevallen. Wie een botsing van plichten ervaart, zal ernstig moeten zoeken naar de wil van God in de concrete situatie, in overleg met alle betrokkenen.
Kerkenraad
En wat moet een kerkenraad doen die ervaart dat hij tegelijkertijd voor verschillende plichten staat? Ook die situatie is al in het eerste artikel genoemd. Aan de ene kant heeft de raad de plicht een gemeentelid dat zoekt naar Gods weg maar ondertussen toch zijn levensstijl invult op een wijze die afwijkt van het evangelie, vast te houden. Hij moet rekening houden met het gegeven dat het desbetreffende gemeentelid in een groeiproces verkeert en 'vatbaar' voor het evangelie.
Aan de andere kant moet de kerkenraad waken voor de heiligheid van de gemeente. Als hij ervan overtuigd is dat een levenswijze van jongeren of ouderen binnen de gemeente niet in overeenstemming is met het gebod van God, zal hij hen daarop moeten aanspreken. Dat is zijn taak en roeping.
In dergelijke gevallen is objectief gezien de plicht duidelijk: waken voor de heiligheid van de gemeente en gehoorzaamheid aan het Woord. Wel zal de raad in zo'n situatie eventueel kunnen beslissen met minder genoegen te nemen dan hij op grond van Gods gebod mag verwachten. Maar dan is er geen botsing van plichten meer. Dan is er sprake van een compromis. Maar een compromis is alleen te verantwoorden wanneer het is ingekleed in strikte voorwaarden.
Feanwâlden
D. J. Steensma
De drie artikelen over het compromis die vorig jaar zijn gepubliceerd, zijn te vinden op de website: kerkbladvoorhetnoorden.nl.