Menigeen is bang voor de dood. Misschien nog meer voor doodgaan. Pieter Both, predikant in de PKN, zegt dat hem geregeld de gedachte aanvliegt dat hij eens moet sterven. Hij vindt de dood mysterieus en onheilspellend. Er is daarover zoveel onbekend. Waarom sterven soms jonge mensen in de kracht van hun leven? Een moeder van een gezin met jonge kinderen? Waarom een kind? Iemand die veel kan betekenen voor het rijk van God op aarde?
Both zocht een tijdje geleden een boek om zich te verdiepen in de dood. Hij was op een heftige manier met de dood geconfronteerd toen zijn vrouw overleed. Ze werd vlak voor de bevalling van hun derde kind onwel. Toen hun zoontje was geboren, overleed ze binnen vierentwintig uur. Hersenvliesontsteking. In de tijd erna zocht Both naar antwoorden op al zijn vragen over de dood. Omdat hij geen boek over dit onderwerp kon vinden dat aan zijn verwachtingen voldeed, schreef hij zelf een boek daarover: Uit de tijd. De titel verwijst naar een gezegde in het oosten van Nederland. Daar spreken zij over ‘uit de tijd raken’ als je sterft.
Leukigheidscultuur
De dood is aanwezig in ziekte en natuurrampen, en ook zichtbaar in verwijdering tussen mensen of het onvermogen elkaar vast te houden. Hij is een macht die heel het leven kan bepalen, een heerser die overal invloed wil hebben, een schaduw die het licht van het leven wegneemt. Er zijn vormen van dood die ons voorstellingsvermogen te boven gaan.
In onze cultuur duwen mensen de dood weg. Zij willen volop in het leven staan en genieten. De dood is een taboe. De gedachte aan de dood werkt voor velen deprimerend. Daarom wordt onze cultuur wel eens een ‘leukigheidscultuur’ genoemd.
We zijn er in het algemeen niet op voorbereid dat er plotseling iets in ons leven gebeurt waardoor we met sterven worden geconfronteerd. We vinden het accepteren van gebrokenheid en een afnemende gezondheid lastig. Als modern-westerse mensen hebben we de neiging meteen een oplossing te zoeken. Of we negeren de werkelijkheid en gaan over tot de orde van de dag.
Voordelen
Both stelt terecht dat de dood bespreekbaar moet zijn. We moeten de dood onder ogen zien en eveneens de kwetsbaarheid van ons bestaan. Als een ander zomaar kan overlijden, kan dat ook ons of een van onze geliefden gebeuren. Dan roept dat grote vragen op. We kunnen dat oneerlijk en onrechtvaardig vinden. God heeft ons toch niet voor de dood gemaakt, maar voor het leven?
Er is daarom meer dan het getuigenis van de Bijbel dat de dood het resultaat is van een leven zonder God. De Bijbel zegt ook dat de dood een raadsel is en doorgaans pijn en verdriet geeft. Paulus noemt hem ‘de laatste vijand’. Wat Henri Nouwen zegt, klinkt misschien wel wat al te vlot, namelijk dat het sterven een middel is om in de prachtige toestand van het hiernamaals te komen.
Een andere reactie dan die van Nouwen is gelatenheid. Maar gelatenheid is volgens Both eerder heidens dan bijbels. Er mag verzet tegen de dood zijn.
Toch kan er een punt komen dat we het sterven aanvaarden. Dat geeft God de zijnen ook, in Christus Jezus. In Christus is het sterven een doorgang naar het leven in heerlijkheid. Dat zal echt aanbreken bij de wederkomst van Christus. Wat is het dan troostvol dat we in Hem perspectief hebben op leven door het sterven heen!
Maar Both noemt daarnaast zeven andere positieve aspecten of voordelen van de dood: hij maakt een einde aan verval en aftakeling; hij maakt een einde aan het kwaad; hij schept ruimte voor nieuwe generaties; hij zorgt voor spanning in het leven (we hebben hier niet eeuwig de tijd); hij geeft betekenis aan het leven (we moeten hier op aarde zinnig leven, want er komt eens een einde aan); hij maakt iedereen gelijk; en ten slotte: hij geeft grenzen. Het leven op aarde is afgebakend. Pas als je weet wat de grens is, weet je hoever je kunt gaan.
Herkenning
Both schrijft over allerlei praktische zaken rondom de dood. Over de voorbereiding op het sterven, over de nabijheid bij de stervende, en over wat een stervende wel of niet van degenen die achterblijven kan vragen. Zo stelt Both dat de stervende de achterblijvers niet voor de rest van hun leven mag opzadelen met zware of onmogelijke opdrachten. Ook komen in Uit de tijd vragen aan de orde over vergeving vragen en geven, over begraven of cremeren, en in hoeverre achterblijvers rekening moeten houden met de wensen van de overledene bij de invulling van een afscheidsdienst.
Sommigen stellen dat er na het sterven in de hemel geen herkenning is. Het gaat toch om God? Both denkt echter dat er wel herkenning is. De relaties waarin wij leven, horen toch bij ons mens-zijn? De kern van ons mens-zijn wordt toch bewaard door het sterven heen? Bovendien werd Jezus toch ook herkend door zijn discipelen? Hij is nu toch ook steeds mens aan de rechterhand van zijn Vader? Zijn mens-zijn heeft Hij toch niet afgelegd? Stefanus zag Jezus toch ook staan in de hemel? Both meent dat verlangen naar herkenning van geliefden niets hoeft af te doen aan onze gerichtheid op God.
Verder onderstreept Both dat wie in Christus sterft, direct bij God is: er is geen zielenslaap. Maar wie is gestorven, is nog wel onderweg. Het moment moet nog komen waarop de nieuwe hemel en de nieuwe aarde volkomen werkelijkheid worden. Dat is de definitieve en uiteindelijke verlossing.
Pieter Both heeft een mooi boek geschreven, vlot leesbaar en verlucht met voorbeelden uit zijn praktijk als predikant. Het boek is doortrokken van de hoop die wij hebben door Christus’ opstanding uit de doden.
D.J. Steensma, Feanwâlden
N.a.v.: Pieter Both, Uit de tijd. Denken over dood en leven, Buijten & Schipperheijn Motief: Amsterdam, 2025, 157 p., € 19,95, ISBN 978 94 6369 305 9