5 x Gedachten over Stilte
Stiltecentra worden op uiteenlopende manieren ingericht en ze worden door heel verschillende mensen bezocht. Overeenkomsten zijn er natuurlijk ook. Als je kijkt naar de manier waarop mensen denken over stiltecentra, zijn er grofweg vijf categorieën te onderscheiden: stiltecentra als het baken, als gedenkplek, als tempel, als vrijplaats en als cocon. In dit artikel bespreek ik kort die ‘gedachten over stilte’. De foto’s laten ook zien dat de manier waarop een stiltecentrum wordt ingericht, samenhangt met dat denken over stilte.
In vrijwel alle stiltecentra ligt een boek waar mensen hun gedachten en gebeden kunnen opschrijven. In een volgend artikel besteed ik aandacht aan die ‘gedachten in de stilte’. Beide, het denken over stilte en de gedachten in de stilte, laten iets zien van de manier waarop mensen tegenwoordig nog vorm geven aan ‘religie’. Baken
De eerste stiltecentra ontstonden op luchthavens, in winkelcentra en stadscentra, en werden door de initiatiefnemers veelal omschreven als een vorm van dienstbaarheid aan de zoekende of vragende mens, een plek van rust “in een wereld van jachtig leven, van haast en drukte, van emoties en spanningen”. Het stiltecentrum is dan bedoeld als een baken dat houvast en oriëntatie biedt in een draaikolk van activiteit en prikkels. Deze stiltecentra kregen invulling vanuit kerkelijke waarden, missionair perspectief of diaconale betrokkenheid. Het aanbod op die plekken bleef zo verankerd in de christelijke traditie – men wilde de bezoekers van daaruit aanknopingspunten bieden voor de interpretatie van hun eigen levensverhaal.
Gedenkplek
De tweede categorie omvat stiltecentra die in de eerste plaats ontstaan zijn om een gebeurtenis te herdenken of waarin herdenken de belangrijkste functie is. Vaak worden er specifieke personen of gebeurtenissen herdacht en er bestaan tussen de stiltecentra onderling geen directe inhoudelijke of organisatorische verbanden. Wel zijn er soms ideologische overeenkomsten, wanneer gewezen wordt op verbindende elementen als verzoening, vrede, verzet tegen onrecht en geweld etc. Bij de invulling van die begrippen zijn de banden met de kerk dun of verbroken. Er wordt juist gekozen voor nieuwe plekken, buiten het kerkgebouw, en voor een open, religieonafhankelijke invulling van de genoemde waarden.
Tempel
Bij de term ‘tempel’ als aanduiding van deze categorie moet gedacht worden aan de meest algemene betekenis als place of worship, een plek die apart is gezet voor religieus ritueel en ontmoeting met een godheid. Stiltecentra van dit type zijn erop gericht mogelijkheden te bieden voor de rituelen en uitingen van diverse religieuze tradities. Er zijn symbolen en attributen van deze religies te vinden, hetzij in één gezamenlijke ruimte, hetzij in afzonderlijke ruimtes. Uitgangspunt is dat er een plek voor iedereen moet zijn, zonder voorbij te gaan aan de eigenheid en herkenbaarheid van tradities.
Vrijplaats
Vooral in onderwijsinstellingen en in de werkomgeving worden stiltecentra gepresenteerd als vrijplaats: een plek waar men zich even kan onttrekken aan de druk en regels van de omgeving. De nadruk ligt er op rust en ontspanning, die niet zozeer gestimuleerd moet worden door symboliek of inrichting – meestal is die zeer sober gehouden – maar vooral door het feit dat op deze plek het school- of werkregime niet geldt. Mensen zijn er vrij om te bidden of te mediteren, maar de ruimte en wat er gebeurt worden formeel in een context geplaatst van rust, gezondheid, inspiratie en productiviteit. Op die manier wil men nadrukkelijk afstand nemen van mogelijke associaties met religie.
Cocon
Met name in de zorg worden stiltecentra steeds meer omschreven als een soort cocon, een ruimte die geborgenheid biedt en waar mensen terecht kunnen met hun emoties en vragen. In tegenstelling tot de vrijplaats spelen hier (universele) symboliek, kunst en mogelijkheden voor ritueel wel een grote rol. Bij stiltecentra van het type cocon spreekt men liever niet van religie als traditie, maar eerder van zingeving of spiritualiteit. Er ligt een grote nadruk op het stiltecentrum als ruimte om “jezelf te zijn” en “tot jezelf te komen”. De nadruk op ieders “innerlijke bronnen” en persoonlijke spiritualiteit. Abstracte kunst en bijzondere architectuur moeten die bronnen aanspreken en de aandacht richten.
Christelijk?
Terwijl dus in de begintijd van de stiltecentra christelijke rituelen en ruimtevormen nog het uitgangspunt waren, komen er in de loop van de tijd niet alleen nieuwe manieren van inrichten, maar gaat men ook anders over stiltecentra denken. De verschillende typen laten zien dat gelijkwaardigheid van alle religieuze tradities, centraliteit van het individu, persoonlijke spiritualiteit, de gedenkcultuur of welzijn en gezondheid nieuwe kaders zijn waarbinnen stiltecentra ontwikkeld worden. Hoewel er vaak nog wel christelijke symbolen, boeken of voorwerpen te vinden zijn in stiltecentra, betekent dit dus niet zondermeer dat het christendom ‘terug’ is in de publieke ruimte of dat stiltecentra een mooi middel zijn om te evangeliseren. De stilte maakt namelijk alle interpretaties mogelijk.
Groningen
Jorien Holsappel