In het vorige artikel ging het over ons ego. Het ego houdt zich bezig met hoe anderen en wijzelf over onszelf denken. Het houdt zich bezig met eigenwaarde. Het ego kan opgeblazen zijn, is dat ook het liefst, maar is dan juist erg gevoelig voor deukjes. Het ego kan ook een leeggelopen ballon zijn. Dan zijn we teruggezakt in de gedachte dat we er niet toe doen. Ook pijnlijk. In dit artikel zal worden ingegaan op de vraag hoe we bevrijd kunnen worden van dit ego.
Velen zullen aanvoelen dat ons bezig zijn met ons ego feitelijk geen echt leven meer is. Bijna niets is pijnlijker en zo aan verandering onderhevig als het ego. Het verslavingsaspect dat aan het ego kleeft, is ook helder. De innerlijke leegte veroorzaakt een dynamiek die ons dwingt tot het opleuken en opblazen van ons ego. Keller citeert Madonna, de popzangeres. In het blad Vogue laat ze optekenen dat ze bang is voor de middelmatigheid. Haar angst is dat ze dan niemand is. Ze onderkent haar onverzadigbare ego, noemt dit ook letterlijk zo. Met dit zelfinzicht is ze volgens Keller verder dan de meesten van ons.
Maar hoeveel last we ook van ons ego hebben, we schaffen hem niet graag af. Dat is het gekke. Dat heeft ermee te maken dat we dan het idee hebben niemand meer te zijn. Of niet meer dan een lege huls. Dus blijven we onszelf oppoetsen, profileren, vergelijken en blijven we de ander en onszelf beoordelen. En in dit kielzog komen dan ook mee: bewondering, minachting, afgunst, gevoel van mislukking. Maar op het ego-podium heb je de kans om iemand te zijn! Daar gebeurt het!
Paulus zegt tegen de Korinthieërs dat het hem niet uitmaakt hoe anderen over hem denken. Dit is geen stoere taal, zoals wij mensen dat kunnen gebruiken, ter camouflage en als verdediging tegen opkomende gevoelens van krenking. Want hij staat ook los van hoe hij over zichzelf denkt! Natuurlijk heeft hij dus wel bij tijd en wijle negatieve gedachten over zichzelf. Keller maakt ons er op attent dat sommige psychologen ons nog wel eens willen helpen met: Maar jij, wat vind jij van jezelf? Wie wil jij zijn, wat zijn jouw maatstaven? Wel, berg je voor je eigen maatstaven! Die zijn vaak veel hoger en rampzaliger dan die van anderen voor jou.
Paulus, de ergste zondaar
Dus Paulus acht ook zijn eigen maatstaven gering. En ook als ik het idee heb dat mijn geweten zuiver is, schrijft Paulus, dan zegt me dat nog niet zoveel. Het is maar de vraag of dat klopt. Hij stelt rustig zichzelf voor als de ergste zondaar. Daar heeft hij geen moeite mee. Menig psycholoog zou nu wellicht vrezen voor Paulus’ evenwichtigheid en vrijmoedigheid. Maar niets van dat alles… Hij behoort zelfs tot de invloedrijkste denkers op de wereld.
We komen dus in Paulus iemand tegen die vrij is, echt vrij. Hoe ‘doet’ hij dat? Keller schrijft dat Paulus zijn zonden en zijn identiteit (diepste ik) niet meer met elkaar verbindt. Dus zowel zijn goede daden als zijn slechte daden verbindt hij niet meer met zichzelf. Natuurlijk, hij is verantwoordelijk voor wat hij doet, maar zijn identiteit laat hij er niet door aantasten noch door oppoetsen. Dit is nederigheid in de ware zin van het woord. Nederigheid is dus niet dat je jezelf voordoet als iemand die niks voorstelt. Want dat is ook weer zo’n ego-act. Paulus is gewoon niet met zichzelf bezig.
Maar hoe krijgt hij dat voor elkaar? Het gevoelige, pijnlijke ego schreeuwt toch om één of andere toediening? Wat Madonna zoekt, wat jij zoekt en wat iedereen zoekt is toch feitelijk dat we willen horen dat we waardevol en belangrijk zijn. Met deze zoektocht, zo stelt Keller, zoeken we feitelijk de rechtszaal op. Ik vind deze formulering de spijker op zijn kop. We zijn op zoek naar de ultiem rechterlijke uitspraak dat we belangrijk en waardevol zijn. En afwisselend zijn we onze eigen rechter, onze aanklager (eigendunk omlaag) of advocaat (eigendunk omhoog). We dreigen te verliezen of we hopen te winnen. Feitelijk stellen we onszelf continue onder het oordeel. Van onszelf, van anderen.
Misschien begint het ons te dagen. Paulus is gewoon de rechtszaal uitgelopen. Hij is van het egopodium afgestapt. Kan het zo simpel zijn? Je gewoon nergens meer mee vereenzelvigen? Niet met geweldige dingen die je doet en ook niet met de beroerde zaken die je hebt uitgespookt? Het lijkt wel een vorm van boeddhisme? Onthecht raken heet zoiets. En dat kan op zich al een soort Nirwana betekenen. Een verlichting. Echter, de weg van Paulus gaat een slagje dieper. Want bij de onthechting van de boeddhist moet ik toch wel vaak denken aan het geveegde huis waar de Here Jezus het over had. Het was leeg en schoon, maar het bleek een zeer aantrekkelijke plek voor nog erger ego-gedrag: nog slechtere geesten gingen er wonen. En misschien is de ergste boze geest wel: wat ben ik toch spiritueel en verlicht terwijl de rest van de mensheid maar wat in het stof scharrelt - als ze kritiek op mij hebben, moet het wel aan hun liggen!
Uitspraak gaat vooraf aan de daad
We keren terug naar Keller. In elke niet-christelijke religie geldt: op de (goede of slechte) daad volgt de uitspraak (jij bent goed of slecht). God heeft dat omgedraaid. Hij zegt: op de uitspraak volgt de daad. En die uitspraak luidt: Jij bent mijn geliefde kind in wie ik mijn vreugde heb! Als we dit werkelijk ter harte nemen, zal dat bepalend gaan worden voor ons gedrag. We zijn met ons gedrag dan niet langer uit op het verkrijgen van plusjes en het voorkomen van minnetjes. De plusjes en minnetjes dienen nergens meer voor. Het ego is niet langer leeg, maar gevuld met geliefdheid. Deze vernieuwde innerlijke bron brengt goede vruchten voort, meer en meer. Tenminste, zolang we in verbinding met God blijven.
In het derde en laatste artikel zal ik ingaan op de betekenis van de kruisdood. Keller spreekt over Jezus’ plaatsvervangend lijden en sterven, in onze plaats het oordeel ondergaan. Mijn voorstel is om meer nadruk te leggen op plaatsbekledend lijden en sterven, omdat dat meer recht doet aan de weg die de mens zelf, in het spoor van Jezus, heeft te gaan.
Hoogeveen
Nynke Sikkema-Holwerda
N.a.v. Tim Keller, Bevrijd van jezelf, De weg naar echte christelijke blijdschap, 2012, 42 pagina’s, Uitgeverij Van Wijnen - Franeker, € 4,95. D.R. Riso & R. Hudson, Enneagram Basisboek, Negen persoonlijkheidstypen in kaart gebracht, 2000, 512 pagina’s, Uitgeverij Altamira-Becht, € 27,95. John Stott, De boodschap van de bergrede, 2003, 269 pagina, Uitgeverij Novapres te Hoenderloo, € 15,90.