De Bijbel noemt ieder die gelooft 'heilig': apart gezet, en toegewijd aan God. In de geschiedenis van de kerk komen wij 'heiligen' tegen die op een bijzondere manier toegewijd hebben geleefd. Af en toe zullen wij een van hen in de schijnwerper zetten. Want zij mogen niet vergeten worden. Hun voorbeeld wil bemoedigen en inspireren. Deze week: Bonhoeffer.
Bij de meeste mensen is hij bekend vanwege zijn rol in de oorlog. Er waren veel meer Duitsers die verzet boden tegen de nazi’s en daarom ook omgebracht zijn, maar wat Bonhoeffer bijzonder maakt is dat hij een theoloog was met bijzondere denkbeelden. Een van zijn bekendste boeken is Navolging, waarin hij het begrip ‘goedkope genade’ noemt, tegenover ‘kostbare genade’. Kostbare genade heeft God het leven van zijn Zoon gekost en roept op tot navolging van Christus. Vanuit die gedachte heeft Dietrich Bonhoeffer geleefd en zich verzet tegen de nazi’s.
Theologie
Hij werd geboren in 1906 als zesde kind in een gezin van acht kinderen. Vader was hoogleraar psychiatrie, moeder onderwijzeres. Moeder geeft de kinderen thuis les, ook godsdienstles krijgen ze van haar, drie jaar lang. Alle kinderen worden gestimuleerd hun gaven en vaardigheden op allerlei gebied zoveel mogelijk te ontwikkelen. Er wordt in huize Bonhoeffer veel gemusiceerd. Dietrich had een geweldige jeugd, veilig en warm. Erg godsdienstig was het gezin overigens niet, wel waren waarden als onzelfzuchtigheid, edelmoedigheid en hulpvaardigheid belangrijk.
Na de middelbare school besluit Dietrich, tot teleurstelling van zijn vader, theologie te gaan studeren. Niet omdat hij zo’n gelovige jongen was, maar vooral om zich te onderscheiden van zijn briljante broers.
Na zijn afstuderen gaat hij eerst een jaar als vicaris naar Barcelona, hij studeert een jaar in New York, wordt daarna docent aan de Berlijnse Theologische Faculteit. Hij wordt benoemd tot jeugdsecretaris van de World Alliance for International Friendship through the Churches, en wordt studentenpredikant en jeugdwerker.
Bergrede
Op een gegeven moment dringt het tot Bonhoeffer door dat je veel kunt preken, veel werk in de kerk kunt doen, maar dat je daarmee nog geen christen bent. Vooral de Bergrede heeft veel invloed gehad op zijn denken en leven.
Intussen voltrekken zich in Duitsland allerlei veranderingen. In alle verwarring na de Eerste Wereldoorlog, met alle desastreuze gevolgen van de vredesvoorwaarden, komt de persoon van Hitler steeds meer naar voren. In 1933 komt hij aan de macht. Binnen de Evangelische Kerk krijgt de beweging Deutsche Christen steeds meer invloed. Zij zijn bereid de nazi-denkbeelden te verwerken in de christelijke leer door het aanvaarden van de zogenaamde ariërparagraaf. Bonhoeffer, en met hem meer predikanten, vinden dat gelovige christenen hier niets mee te maken mogen hebben. Ze richten een Pfarrernotbund op en daarmee ontstaat de Bekennende Kirche (belijdende kerk).
Van 1933 tot 1935 is Bonhoeffer predikant van de Duitse gemeente in Londen. Hier komt hij in contact met de Anglicaanse bisschop Bell.
Terug in Duitsland wordt hem gevraagd docent te worden aan het predikantenseminarie van de Bekennende Kirche in Finkenwalde. Zijn doel is om de studenten te leren leven als volgeling van Christus. Elke dag komen de studenten bij elkaar om te zingen, te mediteren en te bidden. Ook sport neemt een grote plaats in. In deze tijd schrijft hij zijn bekende boek Navolging. Hier leert hij zijn latere vriend en biograaf Eberhard Bethge kennen en ook zijn latere verloofde Maria von Wedemeyer. Ze was de kleindochter van Ruth von Kleist-Retzov, die een van haar onderkomens beschikbaar stelde aan het illegale seminarie van de Bekennende Kirche.
Verzet
Intussen groeit het verzet tegen Hitler. Twee zwagers van Bonhoeffer, Rudiger Schleicher en Hans van Dohnanyi, zijn erbij betrokken. Dohnanyi wordt benoemd tot staflid van admiraal Canaris. Hij legt een dossier aan van alle gruweldaden van de nazi’s, dat wordt verborgen in Zossen.
In 1939 gaat Bonhoeffer nog een keer naar Amerika, nu als predikant van de Duitse vluchtelingen in New York. Hier zou hij veilig de oorlog af kunnen wachten, maar hij heeft sterk het gevoel dat hij zijn Duitse vrienden in de steek laat. Hij gaat terug naar Duitsland, waar hij een grote rol speelt in het verzet tegen Hitler. Hij wordt lid van de Abwehr (militaire inlichtingendienst), om de schijn te wekken samen te weken met de nazi’s.
Verschillende keren maakt hij als agent van de Abwehr reizen naar Zwitserland, om uit naam van het verzet contacten te leggen met de geallieerden en om Joodse vluchtelingen het land uit te brengen.
Onder leiding van Hans Oster, het hoofd van de Abwehr en Carl Goerdeler, de burgemeester van Leipzig, worden intussen plannen gemaakt voor een staatsgreep. Ook hierbij raakt Bonhoeffer betrokken. Hij heeft het wel moeilijk met het verbod om te doden. Maar op een vraag van een verzetsstrijder: ‘U denkt dat we deze man kunnen ombrengen en dan niet schuldig zijn aan het verbod om te doden?’ antwoordt Bonhoeffer: ‘Ik zie geen manier om hem om te brengen zonder schuldig te worden. Maar dat moeten we aanvaarden. De vraag is: moeten we onze eigen persoonlijke onschuld stellen boven onze verantwoordelijkheid jegens de joden en alle anderen die onder deze man lijden? Zijn we niet juist moordenaars als we zijn moorden niet proberen te stoppen op de enige manier die er nog is? Zou dat niet een nog onvergeeflijker schuld zijn dan wanneer we hem doden?’
Staatsgreep
De staatsgreep vindt plaats op 20 juli 1944, door Graaf von Stauffenberg, maar die mislukt. Bonhoeffer zit dan al vanaf 1943 gevangen op verdenking van hulp aan ontvluchte joden. Na de staatsgreep wordt hij ook daarmee in verband gebracht. Hij heeft er niet persoonlijk aan meegewerkt, maar heeft wel zijn goedkeuring eraan gegeven. In de gevangenis schrijft hij brieven, aantekeningen en gedichten, die later door zijn vriend Eberhard Bethge uitgegeven worden onder de titel ‘Verzet en overgave’. Ook de briefwisseling met Maria wordt onder de titel Bruidsbrieven uitgegeven.
Als in september 1944 dan ook nog de zogenaamde Schandalenkroniek, de documenten die Hans van Dohnanyi verzameld heeft, ontdekt wordt, is het lot van de verzetsgroep bezegeld. Bonhoeffer gaat op transport naar Buchenwald en vandaar naar Flossenburg, waar hij, Canaris en Oster, op persoonlijk bevel van Hitler, opgehangen worden. Het is 9 april 1945, twee weken voor de bevrijding!
Wilt u meer lezen? Mary Glazener schreef De saboteur, eerder verschenen onder de titel Beker der gramschap, een biografie in romanvorm. En vorig jaar verscheen de prachtige biografie van Ferdinand Schlingensiepen in het Nederlands.
Janneke van der Molen, Bierum