Hoe zit dat eigenlijk met die zo gewaardeerde autonomie (zelfbepaling) die je in de wereld van de psychotherapie tegenkomt? Staat die niet die haaks op geloof, kerk en theologie?
In zijn boek Autonomie en gemeenschap* , een bewerking van zijn proefschrift over dit onderwerp (2016), bespreekt ds. Bert Loonstra een onderwerp dat interessant genoeg is, voor theologen, psychotherapeuten en geïnteresseerden. Het lezen van dit boek vraagt evenwel enige tot redelijke kennis van de psychologie en de filosofie.
De vraag ligt voor of autonomie en haar nadruk op het ‘zelf’ niet strijdig zijn met gehoorzaamheid aan God als hoogste goed? En in het christelijke geloof is het uitgangspunt toch de dienende liefde en onderwerping? Sluit psychotherapie dan wel aan op de eigenheid van de cliënt en diens groepsidentiteit? Deze vraag betrekt Loonstra in het laatste deel van zijn boek ook op de Islam, (ultra)orthodox jodendom en (zeer behoudende) reformatorische kringen. Voor ultra-orthodoxie met haar grote nadruk op (de waarden van) de gemeenschap geldt, in het algemeen, dat de westerse psychotherapie daarop moeilijker aansluit.
Weinig bewustheid
Het viel Loonstra op dat in een enquête onder christelijke hulpverleners, waarin gevraagd werd wat naar hun idee in de GGZ nou christelijk georienteerde therapie zou zijn, maar 24 procent van de respondenten antwoordde dat het daarbij gaat om een christelijke visie op autonomie. De meeste respondenten wezen alleen maar op de ‘veilige omgeving’ voor de cliënt of het begrip hebben voor de godsdienstige aspecten van de problematiek. Er was, zeg maar, weinig bewustheid van de mogelijke spanning tussen autonomie en geloof.
Autonomie kan verschillende dingen betekenen. Daar is allereerst morele autonomie: vrij zijn van bevoogding en van buiten komend moreel gezag (‘zelfbeschikking’). Er bestaat juridische autonomie waarin de positie van de client ten op zichte van de therapeut is vastgelegd. Dan is er nog de rationele autonomie, wat betekent dat iemand in staat is om in zijn leven orde en overzicht te houden. Een vierde betekenis is emotionele autonomie. Dat komt erop neer dat je vrij van emotionele blokkades kunt leven en handelen.
De keus lijkt wellicht makkelijk gemaakt: morele autonomie is uit de boze en de rest kan erop door. Maar dat is nogal problematisch. Want hoe je het ook wendt of keert, in alle vier vormen van autonomie draait het om de versterking van het ‘zelf’. En dat lijkt al met al in tegenstrijd met Bijbelse waarden als dienen in liefde en onderwerping.
Soorten kennis
Het voert te ver om hier Loonstra’s onderzoek naar het Amerikaans-christelijke debat dat hierover is gevoerd, te bespreken. Hetzelfde geldt voor de relatie tussen geloofskennis en wetenschappelijke kennis, tussen psychotherapie, pastoraat en spiritualiteit. Ook zijn boeiende benadering van de vraagstelling vanuit de christelijke filosofie (van H. Dooyeweerd) laat ik even voor wat het is.
Als het gaat om de plek van de Bijbel in therapie, daarover concludeert Loonstra dat geloofskennis (Bijbelse ‘feiten’) van andere aard is dan wetenschappelijke kennis. En wetenschappelijke kennis is per definitie anderssoortig dan ervaringskennis. En psychotherapie is altijd nog méér dan enkel het toepassen van wat wetenschappelijke kennis. Er is immers sprake van twee (of meer) mensen en daarin ontstaat een mengeling van ervaringskennis, geloofskennis en wetenschappelijke kennis.
Maar hoe zit het dan met die nadruk op het ‘zelf’ binnen de psychotherapie? We zitten dan inmiddels zo’n beetje op de helft van het boek. In het door Loonstra onderzochte debat wordt vaak het ‘zelf’ opgevat als de ‘ziel’. Zelfaanvaarding en zelfontplooiing zijn dan het resultaat van respectievelijk Gods genade en de vernieuwende Geest. Christelijke denkers brengen daarbij dan het aspect in van ‘relatie’. Onze menselijke natuur is immers relationeel?
Modern zelfbegrip
Loonstra noemt het ‘zelf’ een soort centraal inwendig coördinatiecentrum van menselijk gedrag. En we kunnen er volgens hem niet omheen hoe wij in de westerse beschaving onszelf zijn gaan begrijpen sinds de opkomst van de moderniteit. Hij sluit daarbij aan bij denkers als de Canadeze filosoof Charles Taylor. De manier waarop wij onszelf begrijpen is de afgelopen eeuwen grondig veranderd. Wij zien onszelf als denkende wezens die vanuit onze ‘binnenwereld’ orde scheppen (creëren) in de buitenwereld. Vanuit onze binnenwereld beoordelen wij de buitenwereld.
Deze zelfbeleving is nieuw. De mens plaatst zijn eigen mentale activiteit in het middelpunt. Het verschil met vroeger is hier níet dat de mens beseft dat hij anders is dan zijn buurman. Ook niet dat hij over zichzelf kan nadenken. Van dergelijk besef geeft bijvoorbeeld ook het Nieuwe Testament al blijk. Het gaat er veel meer om dat we beseffen dát we een ‘zelf’ hebben, een centrum van doen, denken en laten.
Niet dat nu relaties onbelangrijk zijn geworden. Maar ze ontstaan niet meer vanzelf. We moeten (veel meer dan eerder) zélf beslissen welke relaties we aanknopen en onderhouden. Groepsverbanden zijn niet zomaar meer voorhanden. En als het aangaan van relaties mislukt, treedt er verlies van zingeving op alsook identiteitsverlies. Voorheen hoorde je veelal automatisch ergens bij en nam je vanzelfsprekend de bijbehorende waarden en tradities over, als een soort identiteit. Vandaag gaat het erom dat je onafhankelijk en zelfredzaam bent, dat je bepaalt wie en hoe je wilt zijn en met wie je relaties wilt hebben. (wordt vervolgd).
Nynke Sikkema-Holwerda, Harderwijk
* Bert Loonstra, Autonomie en gemeenschap, Een debat over psychotherapie en levensbeschouwing, Buijten & Schipperheijn: Amsterdam 2018, 276 p., ISBN 978 90 5881 991 8.