Nog onlangs las ik in het boek Onze premiers (1901-2002) van Han van der
Horst. De eerste minister-president die Van der Horst daar bespreekt is
Abraham Kuyper (1837-1920). Terwijl ik deze boekbespreking wilde gaan
schrijven las ik daar dat in die tijd in navolging van Calvijn de
overtuiging bestond dat het kwaad en de zonde moesten worden bestreden.
Die vond men vooral in de wellust en de voorboden daarvan, zoals zang,
dans en snarenspel? We zijn ruim een eeuw verder. En voor me ligt een
boek waarin de Bijbel gekoppeld wordt aan o.a. zang, dans en snarenspel.
Gaat dat wel goed?E?n ding is zeker. De Bijbel blijkt een belangrijke inspiratiebron voor kunstenaars. ?Provocerend, ironisch, kritisch, ge?nspireerd, gelovig, traditioneel: de uiteenlopende wijzen waarop bijbelse verhalen en po?zie, profetie?n en brieven door de twintigste-eeuwse kunsten zijn verwerkt, zijn het onderwerp van De Bijbel cultureel.?, zo vertellen ons de redacteuren van dit vuistdikke boek. Hoe verwerken beeldende kunst, film, theater, muziek, pop en literatuur de Bijbelse verhalen en motieven? Dat ontdekken we in dit boek. Het accent ligt daarbij op kunst uit de westerse wereld.
Lezen en bladeren en kijken
Dat is wat je doet in dit boek: lezen en bladeren en kijken. Weinig mensen zullen het van voor naar achter doorlezen. Het is een mooi snuffelboek waarin je van alles tegenkomt: de ladder van Jakob in het werk van Marc Chagall, een musical over het leven van David, popnummers van Otis Redding die laten zien hoe de soul teruggrijpt op een Bijbels verlangen naar hoop in bange dagen. We lezen over de film Chariots of fire uit 1981 waarin we kennismaken met de Schotse atleet Eric Liddell die op de Olympische Spelen van 1924 weigerde de 100 meter te lopen op zondag. We zien verrassende foto?s en we lezen literaire passages. Kortom een boek dat je na een poosje weglegt en na enige tijd weer in handen neemt; een veelzijdig boek.
67 trefwoorden
Het boek is overzichtelijk samengesteld rond 67 trefwoorden. Van het eerste trefwoord ?Schepping? tot het laatste ?Hemels Jeruzalem?. Deuterocanonieke boeken als Tobit, Judit en Sussana worden niet overgeslagen. In grote lijnen volgen de trefwoorden de lijn van de Bijbel. Soms staat een persoon centraal (bijv. Eva, Abraham, Isaak, Ester, Job, Maria, Judas, Petrus, Lazarus). Dan weer een Bijbelboek (bijv. Jozua, Rechters, Psalmen). Ook kan een gelijkenis belicht worden (De verloren zoon). Uiteraard wordt een behoorlijk aantal trefwoorden gewijd aan het leven en sterven van Jezus. Bij elk trefwoord wordt er een vrij uitvoerige presentatie gegeven van een bepaald kunstwerk uit een van de genres (bijv. een film, een theaterproductie of een schilderij). Vervolgens worden in het kort kunstwerken besproken van de andere genres. Een essay waarin breder wordt uitgemeten sluit het trefwoord af. Bij het trefwoord ?Kruisiging? is zelfs elk genre voorzien van een essay. Drie registers achter in het boek helpen om nog meer je weg te vinden in de 700 bladzijden.
Job en C.S. Lewis
In de film Shadowlands uit 1993 vertolkt Anthony Hopkins de rol van de bekende apologeet C.S. Lewis. Het thema van het lijden wordt in deze rolprent aan de orde gesteld. We horen de apologeet Lewis die de vraag naar het lijden (?Wil God ons doen lijden??) beantwoordt. Hij waagt het om te antwoorden: ?Ik ben er niet zeker van of God wil dat we gelukkig zijn. Ik denk dat Hij ons wil bekwamen tot beminnen en tot bemind worden. Hij wil ons zien groeien. Ik suggereer dat het is omdat God ons liefheeft, dat Hij ons de gave van het lijden geeft. Of anders uitgedrukt: lijden is Gods megafoon waarmee Hij een dove wereld doet ontwaken.? Een verwijzing naar Job 2:10: Al het goede aanvaarden we van God, zouden we dan het kwade niet aanvaarden? De tegenbeweging in zijn denken en spreken komt tot stand als Lewis? echtgenote getroffen wordt door en lijdt aan borstkanker. Dan stelt hij vragen: ?Weet God het? Ja, maar is Hij ook bekommerd? We zijn de schepsels, niet? We zijn de ratten in een kosmisch laboratorium.? Hier klinkt hij als Job 7:3 (in het boek staat foutief vers 13 aangegeven): Maanden van leegte heb ik ervaren, nachtenlang werd ik door ellende overmand. Aan het slot van de film verdwijnt het zonlicht van zijn geloof niet, alleen verbergt dat licht zijn schaduwen niet meer. Dat licht en die schaduwen worden in de film uitgebeeld door de zon die de schaduwen van voorbijtrekkende wolken veroorzaakt. Bovenstaande ter illustratie hoe het trefwoord ?Job? (lees: lijden) in een kunstwerk als Shadowlands wordt uitgewerkt. Zo wordt de lezer uitgenodigd om de passages in Job nog eens na te lezen. En wellicht dat er het verlangen ontstaat de film (opnieuw) te zien.
Moet dat nu zo?
Het boek is keurig gebonden uitgevoerd. Stevige bladzijden. Goed wit papier. Veel prachtige illustraties onderbouwen de tekst. Kunstenaars kunnen invallen krijgen en die dan uitwerken. Soms op zo?n manier dat een lezer zijn wenkbrauwen wel eens moet fronsen. Moet dan nu op deze manier; had dat niet met wat meer respect gekund? Ook d?e kunstwerken staan in dit boek. En dan bekruipt me dat gevoel dat ik aan het begin van deze bespreking aangaf: Bijbel en kunst, gaat dat wel samen? Ja, dat kan. Maar kritisch moet je wel blijven natuurlijk. De Bijbel cultureel is zeker niet het goedkoopste boek. Het heeft overigens al wel een behoorlijke groep lezers gevonden want de tweede druk is recent op de markt gebracht. Bijbel en kunst. Een boeiende en ook spannende ontdekkingstocht? Een boek om zelf ge?nspireerd te raken, misschien. Neem, lees, blader en kijk.
Groningen
N. Vennik
N.a.v. De Bijbel cultureel. De Bijbel in de kunsten van de twintigste eeuw. Beeldende kunst, film, theater, klassieke muziek, popmuziek, literatuur. Onder redactie van Marcel Barnard en Gerda van de Haar. Uitgeverij Meinema, Zoetermeer en Uitgeverij Pelckmans, Kapellen - 2009. 700 pagina?s, gebonden met stofomslag, ISBN 978-90-211-4220-3, prijs ? 89,90.