Een open geheim (1)
Loopt er een directe lijn van de natuur naar God toe? Kun je God al redenerend uit de natuur tevoorschijn laten komen? McGrath opent het eerste hoofdstuk met drie citaten uit de Bijbel. Eén daarvan is Psalm 19, vers 1: De hemel verhaalt van Gods majesteit, het uitspansel roemt het werk van zijn handen, de dag zegt het voort aan de dag die komt, de nacht vertelt het door aan de volgende nacht. Een lijn van natuur naar God. Echter ooit las ik een gedicht van Willem Hessels waar al bij de eerste woorden van het gedicht me het gevoel bekroop dat die rechtstreekse lijn niet zomaar aan te wijzen is: “O, schepper die in koelen bloede schiep / de hamerhaai alle diepzeedieren, / de zaagvis en de slijmerige wieren, / bloedzuiger, pestbacillen en poliep.” De twee citaten roepen genoeg vragen op om daar een boek aan te wijden. McGrath gaat in zijn boek “Een open geheim” uitgebreid in op natuurlijke theologie.
Bril
Kan de natuur het bovennatuurlijke onthullen? McGrath stelt dat dit mogelijk is als we de natuur op een bepaalde specifieke manier ‘lezen’ of ‘beschouwen’. Hij gebruikt ook regelmatig de term ‘zien’. Bovennatuurlijk is een vage term. McGrath geeft aan dat een waarlijk christelijke natuurlijke theologie verwijst naar de God van het christelijke geloof. Dit lijkt bij voorbaat op het presenteren van een sigaar uit eigen doos. Dat realiseert McGrath zich ook. Niettemin schrijft hij: “In contrast hiermee biedt dit boek vanaf het begin een specifieke christelijke benadering van de natuurlijke theologie, waarbij die verankerd wordt in het Christus-gebeuren”. Met dat laatste bedoelt hij vooral de komst, de vleeswording, van Jezus Christus. Wat McGrath niet beoogt is om God te ‘bewijzen’ uit de waarneming van de natuur. Wel tracht hij aan te tonen dat het christelijke wereldbeeld ons in staat stelt om datgene wat we waarnemen te begrijpen én om de zin daarvan te ontdekken.
Verlichting
De bril die de Verlichting draagt geeft een beperkte blik. De Verlichting heeft zich het keurslijf van het verstand aangemeten en ‘ziet’ daarom niet verder dan dat verstand. Als het verstand geen ruimte geeft voor het bovennatuurlijke (voor God) dan is dat bovennatuurlijke er niet. Het verstand werkt dus als een filter. Vandaag de dag komen we nog veel mensen tegen die dat filter hanteren. Het tweede hoofdstuk opent met de woorden dat we het ondanks alles maar over God blijven hebben. McGrath herinnert aan de woorden van de beroemde Poolse filosoof en historicus van het marxisme Leszek Kolakowski: “Gods onvergetelijkheid maakt dat Hij zelfs in de afwijzing aanwezig is”.
Jezus van Nazaret
Boeiend is wat de schrijver naar voren brengt in het zesde hoofdstuk. Hij wijst erop dat het onderwijs van Jezus “zonder meer de gedachte beaamt dat de natuur het vermogen bezit om het goddelijke te openbaren”. Jezus verwijst naar de werkelijkheid (gelijkenissen!) om zijn boodschap door te geven. En – tegelijk – kom je in het onderwijs van Hem de gedachte tegen dat iemand alleen onder bepaalde voorwaarden het goddelijke in de natuur kan ontdekken. De natuur “kan ook zwijgen over het goddelijke, of dat zelfs actief verbergen”. De natuur die het Koninkrijk van God openbaart én verbergt.
Het mooie aan de gelijkenissen is dat ze niet een overdreven beroep doen op ons verstand. Tegelijk is het van belang ‘zicht’ te krijgen op de betekenis van wat Jezus vertelt. De beelden van de gelijkenis kunnen duidelijk zijn maar de betekenis ervan blijft een mysterie behalve voor degenen die – wat McGrath noemt – ‘ingewijd’ zijn. Het leven en onderwijs van Jezus zijn daarom wel eens getypeerd als een ‘open geheim’. De hoorder van de gelijkenissen wordt uitgenodigd om op een nieuwe manier naar de werkelijkheid te kijken! McGrath noemt als voorbeeld Matteüs 6 waar de Here Jezus het heeft over de bloemen op het veld. Die uitspraak zou ‘belachelijk’ zijn tenzij de natuur in een bepaald licht wordt gezien. “Het menselijke vermogen om de schoonheid van de natuur te ontwaren wordt hier verheven tot een theologische bevestiging van Gods zorg voor de mens”. De natuur kan ons over God vertellen, niet vanzelfsprekend. Je moet de verborgen betekenis, het open geheim, ‘zien’. De schrijver gaat in zijn boek nog verder in op dit onderwerp als hij de ‘ik-ben-uitspraken’ bespreekt.
Christelijke benadering
Een belangrijk citaat wil ik u niet onthouden: “Dankzij de leer van de schepping kunnen we de natuur zien als richtingwijzer die naar God verwijst; dankzij de leer van de menswording kunnen we de natuur zien op een manier dat God zichzelf daarin laat zien.”
God kiest ervoor zichzelf te laten zien door zijn eigen schepping binnen te treden. Lastig is dat het ‘zien’ van Hem geen gewone zaak is. De wereld zoals wij die kennen is immers niet perfect. Veel orde maar ook veel wanorde! McGrath wijst erop dat de weg die de wereld gaat niet begint en eindigt met de schepping. De wereld volgt een ingewikkelder route: schepping, zondeval, menswording, verlossing en voltooiing. De route van God in Jezus Christus! Er is sprake van een breuk. Maar ook een weg van verlossing. Voorop staat de nadruk van de orde in de schepping maar de weg van de verlossing (er moet verlost worden!) laat ruimte voor de zonde als wanorde én voor de christelijke hoop dat orde uiteindelijk hersteld zal worden. Vandaar dat McGrath stelt dat christelijke natuurlijke theologie een sterke trek in zich heeft van het einde, van de eindtijd waarin alles hersteld zal worden.
Vandaar dat de schrijver durft te stellen dat waarheid, schoonheid en goedheid in de natuur doorschemeren. Maar dat die nog vollediger openbaar worden door Christus.
In een volgend artikel gaan we nader in op dit boeiende boek.
Groningen
N. Vennik
N.a.v. Een open geheim. Natuurlijke theologie als brandpunt van geloof, kunst en wetenschap. Auteur: Alister McGrath. Uitgeverij Kok, Kampen – 2009 (tweede herziene druk in maart 2010). 441 pagina’s, paperback, ISBN 978-90-435-1647-1, prijs € 39,90.