Collega Nico Vennik en ik zullen enkele artikelen schrijven over de preek en het preken. Je kunt het tegelijk breder trekken naar het voorgaan in de diensten. Een preek is nu eenmaal in onze setting niet los verkrijgbaar. Bovendien, in onze structuur van samenkomsten, is de dominee het manusje van alles. Vooraf heeft de koster het water op de kansel gezet en heeft de kerkenraad gebeden om de Heilige Geest, deed de organist het voorspel en dan gaat het los. Dan ben jij aan de beurt die de titel draagt ‘vDm’: verbi Divini minister. Dienaar van het Goddelijke Woord.
Voordat we iets over de preek gaan zeggen, moeten we het eerst over u en jou hebbben. U en jij zijn de hoorder. U en jij zijn in de samenkomst ook wel meer, maar in onze dienst en zeker tijdens de preek bent u en ben jij hoorder/luisteraar. Ik kan ook zeggen de preek is gericht tot de gemeente. Dan spreek en preek ik tot het volk van Gods verbond, tot gelovigen en hun kinderen, tot het lichaam van Christus. Over wat het inhoudt voor wie en hoe je preekt, daarover is een heel verhaal te vertellen. Ik heb het idee dat u en jij zich daar niet zo van bewust zijn.U zit daar als oudere of volwassene; misschien wel allereerst gewoon als mens, met zijn falen en dralen, met zijn moeilijke dingen en mooie dingen. Je zit er als man of vrouw met een boel sores aan je hoofd en een stuk moeheid in je lijf of juist met een stuk blijheid omdat zoveel goed gaat. U als oudere kunt daar zitten met uw tobberaties over uw gezondheid en uw gemis, met uw moeite om mee te komen met de tijd of ook met dankbaarheid voor Gods weldaden. Jij zit daar als kind met je olijke kijkers in het rond te kijken en telt de raampjes en de orgelpijpen en kijkt op naar de dominee, die je hoe dan ook wel wat deftig vindt en in ieder geval oud. En je kleurt en schrijft wat in je schriftje tijdens de dienst. Ik heb al heel wat portretten van mij in mijn bezit, die jullie tijdens de dienst van mij maakten. Jij zit daar als puber, maar jij wilt zeker niet dat je aangesproken wordt. ‘U denkt toch niet dat u verstand hebt van mijn leventje en van mijn gevoelens.’ Inderdaad, jij hebt een lifestyle die we vaak niet goed kunnen volgen. Een houding die we niet zo maar doorgronden en, wees eerlijk, jij zelfs soms ook niet.
Brievenbus
Kortom: hoorder, waar zit je? Waar ben je mee bezig? Wat wil je? Wat verwacht je? Dat moet ik toch wel een beetje weten alvorens ik u en jou het Woord van God doorgeef. Anders gezegd: ik kan pas echt goed de brief van God aan u en jou bezorgen wanneer ik weet waar ‘de brievenbus’ zit. Wanneer ik elders preek, vraag ik bij binnenkomst regelmatig in de kerkenraadskamer: ‘Waar zit hier de brievenbus?’ De broeders vinden dat vaak wel een komische vraag en er volgt zo nu en dan een kwinkslag. Maar ik bedoel hem serieus. Ik kan niet zo maar als een soort overvliegende postduif mijn ‘brief van God’ droppen. De kans dat het verkeerd valt of niet overkomt, is dan wel heel groot. Ook een postbezorger van God moet vooraf zijn post wel goed sorteren, anders gooit hij verkeerde brieven in verkeerde brievenbussen.
Beer
Het wordt nog wat ingewikkelder wanneer ik bedenk dat al die luisteraars, u en jij dus, dezelfde woorden heel verschillend verstaan, aanvoelen en beleven. Even een proefje op de som. Onlangs preekte ik in de GKV Assen West. Voor de preek haalde ik de kinderen naar voren. Ik vertelde hen dat ik een beer had, een knuffelbeer. Ik vroeg hen er achter te komen hoe mijn beer er uit zag. Op hun vragen kon ik hen vertellen dat mijn beer niet bruin maar beige was, inderdaad wel met bruine ogen en dat hij wel dikke korte pootjes had, maar geen klauwen en ja hij was wel lekker zacht. Ik vroeg hen zich mijn beer voor te stellen. De kinderen deden dat. Toen haalde ik mijn beer te voorschijn en vroeg: ‘Hadden jullie je mijn beer precies zo voorgesteld zoals je hem nu ziet?’ Nee dus. Ieder had bij mijn woorden zich een eigen voorstelling en misschien zelfs ook wel een eigen gevoel erbij gemaakt. Zo doen wij dat als vanzelf ook met het beeld dat wij van God hebben; dat doen we als vanzelf bij elk Woord van God dat ons gepreekt wordt. Daar moet ik dus ook rekening mee houden wanneer ik preek. *
Doelgroepen
We worden ons steeds meer bewust dat we in die ene gemeente, in die ene dienst en tijdens die ene preek verschillende doelgroepen voor ons hebben. Met name wordt meer en meer uitgediept dat we tijdens de dienst en de preek moeten rekenen met kinderen en jongeren en met ‘zoekers’. De dienst en de preek moeten ook op hen afgestemd zijn. De eersten moeten alle aandacht, zo is de titel van een boekje dat gaat over preken voor kinderen en jonge mensen. Tal van tips en tools, zoals dat tegenwoordig heet, worden mij als dominee aangereikt om kinderen en jongeren aan te spreken of te betrekken bij de dienst en de preek.* Tegelijk moet ik mij dus in de dienst en de preek ook richten op ‘zoekers’ en dus moet ik ook ‘missionair preken’. Er worden cursussen gegeven en boeken geschreven over hoe dat moet. Ik heb dan te rekenen met de denk- en leefwijze van de moderne mens, zijn cultuur, zijn taalvelden. Ik moet dan vooral voorkomen dat ik woorden als ‘zonde’, ‘verzoening’ en ‘gerechtigheid’ niet gebruik of niet zo maar gebruik, maar ze hertaal met eigentijdse woorden en voorbeelden. Ik ga op die dingen nu uiteraard niet in. Wat ik bedoel duidelijk te maken is dat een dienst leiden en preken een heel ingewikkelde klus is geworden. Ik zeg dat vanuit menselijk gezichtspunt en vanuit het gezichtspunt van communicatiemethoden. Er is en blijft ook daarbij te zeggen dat God het geloof werkt door het horen en dat hij mensen gebruikt om Zijn Woord te verkondigen. Maar toch... preken is ook dan niet losgezongen van de weerbarstige werkelijkheid van vandaag.
Assen
Stoffer Otten
*Uitvoerig wordt hier op ingegaan door dr. Hanneke Schaap-Jonker in haar boek ‘Ruimte om te horen’- Preken en de psyche van de luisteraars. Eerder door mij besproken in het Kerkblad.
*Hanneke Schaap-Jonker en Harmen van Wijnen ‘Alle aandacht’- preken voor kinderen en jongeren. Zie elders in dit blad.