De gelijkenissen van de Here Jezus zijn intrigerend. Ze laten de lezer of hoorder achter met vragen, ze nodigen uit tot herkauwen. Ze verwarren of schokken ook. Voor ons, westerse lezers, is het zinnig om te weten welke verwarring de joodse luisteraars overkwam. Een vader die rennend op zijn terugkerende zoon afvliegt is voor hen schokkend, want het is beneden de waardigheid van een patriarch. Of neem de bruidegom die tegen de vijf dwaze meisjes zegt dat hij ze niet kent en de deur sluit. Dat staat nogal haaks op de oosterse gastvrijheid!
De onlangs geëmeriteerde hoogleraar A. Baars heeft een boek geschreven dat Spiegelverhalen heet. In dit boek worden drie gelijkenissen besproken. Die van de zaaier, van de verloren zoon en de gelijkenis van de barmhartige Samaritaan. Baars plaatst de gelijkenissen tegen de achtergrond van pastorale zorg. Een deel van dit boek is daar ook aan gewijd. Onderdeel van pastorale zorg is, uiteraard ingebed in ontferming en barmhartigheid: hoeden en beschermen. Hierbij gaat het om vermanen, waarschuwen en eventueel bestraffen van de pastorant. Dit confronterende profetische, dat in veel pastoraat nogal eens ontbreekt, zit ook in de gelijkenissen.
Sleutel tot verstaan
Volgens Baars vormt de gelijkenis van de zaaier de sleutel tot het verstaan van de andere gelijkenissen. De gelijkenis komt in de drie eerste evangeliën voor en lijkt te functioneren als een openingsstuk. Het is tegelijk ook één van de weinige gelijkenissen die Jezus heeft uitgelegd. Het beeld van het gezaaide zaad, het ontkiemen ervan en het vrucht dragen keert in meerdere gelijkenissen terug. Feitelijk sluit dit taalgebruik aan op beelden uit het Oude Testament. Daar wordt met regelmaat het beeld van (on)vruchtbaarheid gebruikt om Gods oordeel of juist de geestelijke herleving te typeren.
Beeldspraak van het zaaien
Mooi is wat Baars schrijft over de komst van het Koninkrijk aan de hand van de beeldspraak van het zaaien. Daarmee maakte Jezus allereerst duidelijk dat zijn Koninkrijk niet zal komen met bombarie, revolutie of wapens, maar door het stille zaaien van de woorden van God. Het beeld maakt ook duidelijk dat er een element van verborgenheid is. Niemand weet en begrijpt hoe het zaad in de aarde ontkiemt. En er is tijd nodig. Maar de verborgenheid is uiteraard tijdelijk. Immers, als het zaad ontkiemt en vrucht gaat dragen, zal dat te merken zijn. Vruchten van geloof en bekering, zoals liefde, geduld, goedheid en matigheid zullen zichtbaar worden.
Er is nog een element dat bij de beeldspraak van het zaaien hoort. En dat is het sterven van het gezaaide. Het is de weg van Christus maar ook die van zijn volgelingen die bereid moeten zijn hun ‘dode leven’ te verliezen, wat door het werkelijk horen van Gods woorden ook zal gebeuren. Geloven is daarom een pijnlijk proces en niet enkel een sunshine-aangelegenheid.
Uitleg
Het gezaaide dat op het verharde pad terecht komt verwijst naar mensen die onverschillig blijven onder de woorden van God. Dat zijn niet per se kerkverlaters, dat kunnen ook ‘kerkbankverslijters’ zijn. De rotsgrond onder de rulle aarde staat voor oppervlakkig enthousiasme, voor ‘sunshine-geloof’ dat geen beproeving kan verduren. De verstikkende doorns betekenen de beslommeringen van alle dag die ons helemaal opslokken en beheersen. Dat kunnen zorgen zijn of geld. Of verkeerde verlangens. Zaken die ons vertrouwen in God en onze waakzaamheid doen verminderen. Deze uitleg zal velen bekend voorkomen.
Goede grond
Een intrigerende vraag is natuurlijk wat ervoor gezorgd heeft dat er ook goede bouwgrond is. Het is de enige grond in deze gelijkenis die geen hindernissen kent. Maar hoe is dat dan zo gekomen? De gelijkenis geeft daar geen antwoord op, stelt Baars. Het verhaal lijkt te zeggen: zorg ervoor dat je hart niet overwoekerd of hard wordt. Feitelijk staat het antwoord dus wél in de tekst. Nieuw voor mij was dat Baars opmerkzaam maakt op het feit dat de gelijkenis behalve een waarschuwing ook een bemoediging bevat. Er zit een opbouw en climax in: het eindigt met ruisende halmen die lijken te fluisteren dat je vol moet houden omdat het gezaaide dan niet zonder vrucht zal blijven.
Beeldhelft en zaakhelft
Het boek besteedt ook aandacht aan de vraag hoe je eigenlijk gelijkenissen dient uit te leggen. Daarover werd en wordt nogal verschillend gedacht. In de Oude Kerk stelde men dat alle onderdelen van een gelijkenis een diepere geestelijke betekenis hadden. Neem de gelijkenis van de barmhartige Samaritaan. De persoon die overvallen wordt door rovers staat voor Adam. De rovers zijn dan de boze geesten. De priester en de Leviet symboliseren ‘de wet en de profeten’ die niks kunnen doen voor ons heil. Ook na de Reformatie is men, zij het minder speculatief, blijven zoeken naar een diepere, verborgen, betekenis. Baars wil de gelijkenissen heilshistorisch begrijpen: ze vertellen iets over de aard en de wijze van de komst van Gods Koninkrijk. Het gaat dus niet om tijdloze waarheden.
Volgens Baars hoeft niet elk detail in de gelijkenis een bepaalde betekenis te hebben. Bijvoorbeeld de olie in het verhaal van de vijf wijze en vijf dwaze meisjes hoeft niet noodzakelijk ergens voor te staan. Elke gelijkenis heeft een centrale boodschap en het is van belang om het raakpunt tussen ‘beeldhelft’ en ‘zaakhelft’ (wat wil gezegd worden) te vinden. Zo is in het verhaal van de vijf wijze en vijf dwaze meisjes het punt van vergelijking de oproep tot waakzaamheid.
Verborgenheden
Het is trouwens ook onjuist om te denken dat gelijkenissen willen verhelderen, willen uitleggen, aldus Baars. Jezus spreekt tegenover zijn discipelen immers juist over het feit dat gelijkenissen verborgenheden bevatten die niet zomaar voor iedereen toegankelijk zijn. Mensen zullen ziende niet zien en horende niet horen. Naar mijn idee is dat juist ook wat de gelijkenis van de zaaier lijkt te zeggen. Het verhaal lijkt ons te waarschuwen voor het feit dat Gods woorden niet zomaar zullen landen. Als we die waarschuwing ter harte nemen, zullen we des opmerkzamer zijn en ons afvragen: begrijp ik werkelijk wat ik hoor of lees? En neem ik het werkelijk ter harte? Of denk ik ‘het’ wel te weten? Want een gewaarschuwd mens telt voor twee.
Hoogeveen Nynke Sikkema-Holwerda
Dr. A. Baars, Spiegelverhalen, Pastorale lessen uit gelijkenissen van de goede Herder (Groen: Heerenveen 2013), 159 p., € 9,95 (ISBN 978 90 8897 068 9)