In zijn boek Onze lieve vrouwe van de schemering voert Jan Willem Otten ons terug naar het begin van de geschiedenis van de mens, zoals beschreven in Genesis en Van den Vondels Lucifer .
In het vorige artikel zagen we de door Van den Vondel verwoordde angst dat Gods liefde voor de mens en Zijn hoogstaande plannen om de mens boven de engelen te stellen Lucifers trouw (veto) op scherp zette. En ook de betekenis van het bestaan van een proefgebod. Dat de beproefde beseft dat er wat te kiezen valt. In dit artikel twee onderwerpen. Dat vijanddenken in pure fantasie kan ontstaan. En de vraag waarom de mens zo’n begeerlijke prooi werd voor Lucifer.
Vijanddenken
Lucifer tegenover Gods nieuwe liefde: de mens. De uitontwikkelde, reeds ‘gebeurde’ Lucifer tegenover de mens die over iets onbekends beschikt: de tijd. Ontwikkelingstijd, om te worden (te ‘gebeuren’) tot ‘iemand’ naast God, naar Gods beeld. Een mens met voortplantingsmogelijkheden zelfs …
Het is komisch om te zien hoe Otten Lucifers angst voor de voortplantingsdrift vergelijkt met Geert Wilders’ angst voor de ‘zich als konijnen voortplantende’ Marokkanen. Maar schrijnend is het dat we in Lucifers houding een tijdloze weergave zien van het vijanddenken: dat ándere, dat nieuwe, aardse, en seksuele, dat zal ons overvleugelen, ja onderdrukken! En dan te bedenken dat Lucifer geen vijanden had voorafgaand aan zijn daad van verzet. God niet, geen engel. Zelfs de mens had hem nog niks aangedaan. Hij bestond waarschijnlijk nog niet eens. Het was ‘enkel’ de twijfel aan Gods liefde, wijsheid en goedheid.
In het vijanddenken begint het met de twijfel aan de liefde. Zoals Kaïn twijfelde aan Gods liefde omdat hij de liefde van God voor Abel zag. Alsof Gods liefde voor hem daarmee van de baan was. Zoals Lucifer Gods goedheid in twijfel trok toen hij Gods plannen met de mens zag. En zal niet ook Lucifer, evenals Kaïn, een genadeaanbod gekregen hebben? In het stuk van Van Vondel wordt Lucifers innerlijke strijd zichtbaar gemaakt en kunnen we meevoelen dat hij de goede kant op zou willen vallen… maar dat toch niet doet.
Na-aapbegeerte
Otten haalt een filosoof aan, René Girard, die spreekt over een bepaald soort begeerte. De na-aapbegeerte. Iets of iemand wordt begeerlijk omdat een ander datzelfde begeert. Lucifer raakt gefascineerd door de mens, omdat God die mens liefheeft. En zo wordt die mens voor hem ‘begeerlijk’, en keert zijn agressie zich tegen God. Geen nieuwe kwade influistering ging hieraan vooraf. Geen ‘van buiten komende’ kwade macht die Lucifer hiertoe aanzette. De jaloezie was louter het gevolg van een conclusie die Lucifer in alle vrijheid trok: Gods nieuwe liefde voor het aardse schepsel mens komt op hem in mindering. En wat onderwerp was van Gods interesse, zou ook het onderwerp worden van de interesse en begeerte van Lucifer. Tot zover een tamelijk vrije weergave van Otten.
Het bestaan van het kwaad blijft een ingewikkeld iets in relatie tot God. Heeft God het in zekere zin ‘geschapen’ zoals sommige Bijbelteksten lijken te suggereren? Je kunt denk ik in elk geval wél zeggen dat de optie van het kwaad als zodanig in de schepping lag. Namelijk verbonden met de gegeven vrijheid aan Lucifer en aan Adam om te kunnen twijfelen aan Gods goedheid. En de vrijheid om daar ofwel op terug te komen ofwel gevolgen aan te verbinden.
Verdieping erbij
Gelukkig dat God de relatie met mensen weer herstelt. Door ons te overtuigen van Zijn liefde bewerkstelligt Hij onze nieuwe overgave. Trouw aan God heeft er zo een verdieping bij gekregen. We weten nu het verschil tussen een leven mét en zonder Gods Geest. Tussen een leven ín zijn Liefde, en zonder. Zodat we met David, in één van zijn psalmen, kunnen beamen: ‘Neem uw Geest niet van ons weg!‘ Want we weten nu wél waar dat over gaat. Adam en Eva daarentegen hadden nog geen enkel benul van wat ze op het spel zetten. Het zij hun vergeven.
Nynke Sikkema-Holwerda