In 2013 verscheen in het Nederlands een verzameling essays van de filosoof C.S. Lewis (1898 – 1963) in de bundel De zeebries der eeuwen. De opstellen zijn geschreven tussen 1941 en 1963 en allerminst gedateerd. Twee artikelen verrasten mij met name, getiteld ‘Bulvarisme’ en ‘Wonderen’. Het zou een repliek kunnen zijn op bijvoorbeeld de stellingname van hersenwetenschapper Dick Swaab in zijn boek Wij zijn ons brein(2010), ware het niet dat Lewis al dood was voordat Swaab hiermee kwam.
Swaab stelt dat ons denken, reageren en beslissen uitsluitend bepaald worden door natuurkundige en chemische processen in onze hersenen. We hebben geen hersenen, we zijn onze hersenen. Vrije wil bestaat waarschijnlijk niet of nauwelijks. Zijn filosofie wordt ‘deterministisch’ genoemd, dat wil zeggen dat wij mensen geen vrije wil hebben maar (chemisch) worden aangestuurd. Zijn theorie is ook ‘materialistisch’. Dat betekent dat alles (ook bewustzijn, geest) verklaard kan worden vanuit de werking van materie.
Vrij of onvrij?
Nu is Swaab geen filosoof, en menig filosoof vindt zijn filosofische conclusies wat kort door de bocht. Filosofie is een vak apart. Conclusies die overigens uitstekend passen in het seculiere modern-westerse denken waarbinnen alleen ruimte is voor het ‘natuurlijke’ en niet voor het bovennatuurlijke.
De vraag is dus: wáárdoor wordt ons denken verwekt? Door chemie? Door sekse, of door maatschappelijke klasse (Marx)? Of door een psychisch complex (Freud)? Is ons denken enkel onvrij? Of wordt ons denken ‘simpelweg’ door denken verwekt en is het vrij? Heeft menselijk denken iets te maken met het ‘bovennatuurlijke’? Met het ‘beeld van God’ zijn? Ontstijgt de mens in bepaalde opzichten de natuur of valt hij puur samen met de natuur?
De gedachte dat de menselijke geest bepaald wordt door natuurlijke oorzaken kwam in de negentiende eeuw al op. Mensen als Marx en Freud stelden dat ons denken en kiezen veroorzaakt (dus niet ‘bedacht’) worden door onbewuste psychische complexen (Freud) of door economische drijfveren/belangen (Marx). Piet is een fervent bewonderaar van ex-koningin Beatrix en denkt daar zijn ‘redenen’ voor te hebben, maar hij heeft een moedercomplex. Jan is vóór de vrije markt, maar hij behoort tot de bourgeoisie en heeft belang bij een vrije markt omdat zijn welvaart daar het beste bij gedijt. Marie denkt dat God bestaat. Maar deze gedachte is slechts een voortvloeisel uit haar kinderlijke wensdenken.
Tegenstrijdigheid
Geen vrije, bewuste redenen voor ons denken, keuze of voorkeur dus, maar slechts onbewuste oorzaken. We verbeelden ons vrij te zijn, maar zijn het allerminst. Ons nadenken is reeds bij de bron besmet, veroorzaakt (gedetermineerd) door allerlei onbewuste, verborgen zaken. Dick Swaab verklaart ons denken en kiezen als een uitkomst van chemische processen in de hersenen, die op hun beurt weer tot stand zijn gekomen door een mix aan ervaringen (omgeving) en erfelijkheid.
Maar: als alle (!) nadenken en inzichten slechts psychisch, economisch of chemisch ‘veroorzaakt’ worden, dan geldt dat toch ook voor de inzichten van Marx, Freud en Swaab zélf? Dan zijn hun theorieën toch óók besmet, toch ook veroorzaakt door allerlei (vertroebelende) zaken? Hoe geldig zijn ze dan nog? Dit argument is door veel meer denkers naar voren gebracht. Naturalisme (alles, inclusief denken, wordt door iets natuurlijks veroorzaakt) bijt dus uiteindelijk in zijn eigen staart, aldus Lewis. Het zou immers inconsequent, ja tegenstrijdig zijn als Freud, Marx en Swaab nu zouden roepen: ‘Onze inzichten worden heus nergens door veroorzaakt? Alleen ons inzicht is echt, geldig inzicht, de rest is besmet en dus betrekkelijk!?’
Rationaliteit bedreigd
Laat overigens één ding duidelijk zijn: Freud, Marx en ook Swaab hebben wél een punt! We kunnen wel degelijk onvolwassen denkbeelden over God koesteren en daarmee Freuds gelijk bewijzen. En drink eens flink wat alcohol en je beseft eens en temeer de chemische uitwerking op je hersenen en daarmee op je denken, gedrag en beleving! Ervaringen, opvoeding, erfelijkheid, chemie, sekse, sociale klasse, ze doen ertoe.
Maar: als we stellen dat ál ons nadenken slechts veroorzaakt wordt door zoiets als chemie, sociale status, sekse of psychisch complex, dan ondergraven we de rationaliteit! Dan bestáát er immers geen inzicht meer? Let maar eens op. Als ik (of de wetenschap) Piets denken over Beatrix afdoe als een gevolg van een moedercomplex, als ik Pims ongeloof kan afdoen als een onbewuste truc om eeuwige sancties niet onder ogen te hoeven zien, als ik Marie’s geloof in God afdoe als een gevolg van het ontlopen van eigen verantwoordelijkheid, dan kunnen we al mijn constateringen over Piet, Pim en Marie op hun beurt ook wel weer ergens mee afdoen. Bijvoorbeeld dat ik een enorme relativist ben, of chagrijnig. Er valt niks meer te zeggen.
Is ons nadenken echter wél wat meer dan enkel puur natuur, dan rest er één conclusie: ‘Het hele begrip “natuur” hebben we alleen maar kunnen invoeren door stilzwijgend een soort boven natuurlijke status voor onszelf op te eisen,’ aldus Lewis.
Liever mysticus dan waanzinnige
We staan dan ook voor twee keuzes. Ofwel we zeggen: alles, ook ons nadenken, is op natuurlijke wijze veroorzaakt (gedetermineerd). Maar dan moeten we wel leven met een contradictie (tegenstelling), want we houden deze theorie zelfnamelijk voor ‘níet-veroorzaakt’. Ofwel we blijven volhardend geloven in ons redeneervermogen, ondanks mogelijke besmettingen van welke aard dan ook. Het eerste is, aldus Lewis, waanzin, vanwege de niet vol te houden contradictie. Het tweede is geloof. Hij kiest voor het tweede.’ Liever een mysticus dan een waanzinnige.’
Denken kan alleen door denken worden verwekt, stelt Lewis. En natuurlijk wordt het denken wel beïnvloed (gekleurd) door van alles en nog wat, maar ze wordt daar niet door veroorzaakt. En naast denken (de rede) valt ook moraliteit (goedheid) niet samen met de natuur. In die zin zijn zij bovennatuurlijk, ze ontstijgen het natuurlijke. En voor zover die beide, rede en goedheid, haalbaar zijn voor ons, zijn ze, noodzakelijkerwijs afkomstig van een zelfstandige Rede en Goedheid buiten ons, aldus Lewis.
De mens, beelddrager van God, op de grens van natuur en bovennatuur.
Nynke Sikkema-Holwerda te Hoogeveen
N.a.v. C.S. Lewis, De zeebries der eeuwen; en andere essays, Van Wijnen: Franeker 2013, 288 p., € 14,95, ISBN 978 90 5194 4334.