Ketterij (1)

Wie hoor je vandaag de dag onder protestanten over ketters en ketterij spreken? We ademen het postmodernisme: van ‘waarheid bestaat niet’ tot ‘ieder mens heeft zijn of haar eigen waarheid’. Met de opmerking ‘dat is jouw mening’ wordt een serieus gesprek vermeden of om zeep geholpen.

En wie geeft degene die recht in de leer meent te zijn het recht om een ander voor dwaler of ketter uit te maken? Kan die ketter of dwaler zich niet rustig keren tegen die beschuldigen en de orthodoxie voor ketterij uitmaken? Volgens de toenmalige paus Leo X was Luther een ketter en de hervormer werd geëxcommuniceerd, dat wil zeggen afgesneden van de rooms-katholieke kerk. Zo’n vijfhonderd jaar later keek paus Benedictus XVI er anders tegenaan: Luther wilde de kerk enkel zuiveren van kwalijke praktijken.

Het kan verkeren: als ketter op de brandstapel op 30 mei 1431 en door paus Benedictus XV heilig verklaard op 16 mei 1920. We hebben het over Jeanne d’Arc, de maagd van Orleans, menig postzegel uit Frankrijk sierend. Door de meeste Fransen geëerd vanwege haar gewapende vaderlandsliefde en minder vanwege de hemelse stemmen waardoor zij zich liet leiden. Maar toch: van ketter tot heilige. Wie bepaalt wat ketters is?

Zo simpel is dat. Wie de macht heeft bepaalt wat ‘waar’ is en wie ‘gelijk’ hebben. Die is orthodox. Orthodoxie? Dat is een combinatie van twee woorden. Van ‘orthos’ dat recht betekent; denk aan de orthodontist die je tanden of kiezen ‘recht’ zet. En van ‘doxa’ dat onder andere de betekenis draagt van ‘mening’. Als orthodox persoon heb je dus de juiste mening; je bent rechtzinnig. En – zo is een opvatting – orthodoxie is niet meer dan een ketterij die uiteindelijk als winnaar uit de strijd kwam. De ketters zijn de verliezers of, wat sterker uitgedrukt, de slachtoffers. Op het eerste gehoor een prima verklaring maar het is de vraag of die klopt. Maar voor we deze verklaring gemakkelijk tot ‘ketters’ bombarderen is het verstandig oog te hebben voor macht en machtsmisbruik in de kerk. Ik noem nu alleen de naam van John Wyclif (1330-1384) die de leer van het rooms-katholieke avondmaal afwees. Wyclif werd in 1382 tot de doodstraf veroordeeld maar invloedrijke vrienden voorkwamen de uitvoering van het vonnis. Later (in 1428!) werd zijn lichaam opgedolven en alsnog verbrand…

Ik volg de definitie van Alister McGrath van wie in 2009 een boek verscheen over ketterij, Heresy. A history of defending the truth (Ketterij. Een geschiedenis van het verdedigen van de waarheid). Hij beschrijft ketterij als een vorm van christelijk geloof die meer per ongeluk dan met opzet uiteindelijk eindigt met het ondergraven, uit het evenwicht brengen, zelfs vernietigen van de kern van het christelijk geloof. Dit veronderstelt dat je zicht hebt op wat de ‘kern’ van het christelijk geloof is. Hoe je het ook wendt of keert het gaat om ‘waarheid’. En we horen de echo van een vraag van een bekende Romeinse stadhouder, Pontius Pilatus: ‘Maar wat is waarheid?’ (Joh.18:38). Blijkbaar helpt de ‘rechte’ leer (waarin de waarheid wordt verwoord) de kern en het mysterie van het christelijk geloof te bewaren. Voordat Pontius Pilatus zijn hiervoor vermelde vraag stelde had Jezus van Nazareth gesproken: ‘U zegt dat ik koning ben. Ik ben geboren en naar de wereld gekomen om van de waarheid te getuigen, en ieder die de waarheid is toegedaan, luistert naar wat ik zeg’ (v.37). En niet lang daarvoor hoorden we deze Koning tegen zijn discipelen zeggen: ‘Ik ben de weg, de waarheid en het leven’. In het christendom is de ‘waarheid’ direct verbonden aan Jezus, de Christus. En waarheid heeft in de Bijbel in de eerste plaats te maken met relatie en in de tweede plaats met ons verstand. Hoezo relatie? Als ik zeg dat ik in God geloof dan is dat niet zozeer dat ik uitspreek dat ik geloof dat Hij bestaat maar dan spreek ik voor alles uit dat ik Hem vertrouw. En vertrouwen heeft alles te maken met relatie. Ik kan op Hem aan. Zijn daden zijn groot (Hand.2:11)! Psalm 136 raakt er niet over uitgezongen: want zijn gunst alom verspreid, zal bestaan in eeuwigheid (Oude Berijming, in de Nieuwe Berijming is dit refrein jammerlijk weggedicht). In het Engels heb je dat inzicht gevende woordpaar faith en belief. Waarbij het eerste vooral naar de relatie verwijst en het tweede meer verstandelijk bedoeld is. Want de hersenen worden niet uitgeschakeld als we het hebben over het geloof. McGrath geeft aan dat het ondenkbaar is dat christenen niet zouden proberen om onder woorden te brengen wat zij geloven. Maar, zo stelt hij, deze formuleringen zijn op een bepaalde manier ondergeschikt aan het eerste namelijk de daad van vertrouwen en overgave. Toen Jezus zijn discipelen riep volgden ze Hem (vertrouwen!) zonder dat ze een afgewogen formulering konden geven van dat vertrouwen. Wie meent met een bepaalde geloofsbelijdenis voor altijd en immer in de roos te hebben geschoten heeft last van hoogmoed. Wie denkt het zonder ‘kern’ van het christendom te redden heeft nog niet eens geschoten; wie alles als roos beschouwd zegt uiteindelijk niets over die roos…

De kortste belijdenis die we tegenkomen in de Bijbel is: ‘Jezus is Heer’. Hoe ‘waar’ die uitspraak ook is je kunt met die woorden nog heel veel kanten op. En er kunnen genoeg vragen aan de belijder worden gesteld. Wie is Jezus? Hoe moet ik het woordje ‘is’ lezen? Wat versta je onder ‘Heer’? Is Jezus de enige Heer? Praatjes vullen geen gaatjes. Het gaat óók om de inhoud. En door omstandigheden binnen de christelijke gemeente en door priemende dan wel geïnteresseerde vragen of omstandigheden waarin de kerk verkeerde bleek het noodzakelijk de inhoud van het geloof te doordenken en te verwoorden. En er waren en zijn genoeg opvattingen waardoor de kerk werd en wordt uitgedaagd (geroepen) om dat wonder van het kennen van haar en Heer en Heiland en de zaken die daarmee samenhangen te verwoorden. Elke ketter heeft zijn letter. Daar mag en moet de diepte en de lengte en de breedte van Gods woord uitnodigend en corrigerend naast gelegd worden. In de komende artikelen gaan we een aantal van die ‘uitdagingen’ met elkaar bekijken.

N. Vennik, Groningen