In het vorige artikel – enige tijd geleden - bespraken we de gnostiek als eerste uitdaging voor de kerk. Nu wenden we ons bij de tweede uitdaging tot ketter Marcion (ca.85-ca.160) die bij het vormen van zijn standpunten hier en daar van de wereld van het gnosticisme heeft gesnoept.
Ook hij is uitgesproken als het gaat over God en over wat passend christelijk gedrag is. En hij zag er niet tegenop zijn eigen Bijbel samen te stellen; heel wat bladzijden heeft hij eruit gescheurd. Wie was deze man die zó gedreven was en aanhang kreeg en een eigen kerk stichtte. Wat dreef hem dan? En waarom zou bisschop Polycarpus van Smyrna – nog onderricht ontvangen van de apostel Johannes! – deze Marcion hebben omschreven als ‘eerstgeborene van de Satan!’ en hem hebben geëxcommuniceerd?
Marcion ademt van jongsaf de wereld van het christendom in als zoon van de bisschop van Sinope (in het noorden van het huidige Turkije). Hij is reder en heeft aan middelen geen gebrek. In Rome aangekomen schenkt hij geld aan de christelijke gemeente aldaar. Het blijkt overduidelijk: Marcion is door de blijde boodschap gegrepen.
Oude Testament tegenover Nieuwe Testament
De God die de wereld heeft geschapen, daar kan Marcion helemaal niets mee. Die God heeft een vreselijk jammerdal geschapen waaruit de mensheid gered moet worden. Die God is ook niet te vergelijken met de God van het Nieuwe Testament, de Vader van Jezus Christus. ‘De God van het Oude Verbond is volgens Marcion onbarmhartig, pijnlijk streng en wreed, onbeheerst, naijverig, toornig, partijdig, kleinzielig en benepen. Zijn gerechtigheid is zuiver formalistisch: oog om oog, tand om tand’ (weergave van Walter Nigg, in een boek over ketters). De God van het Oude Testament zwaait constant met de wet en het Nieuwe Testament stelt daartegenover het Evangelie. En de God die achter dat Evangelie schuilt, is niet de God van het Oude Testament. Marcion sprak van een samenzwering dat die twee (God van het OT en die van het NT) als dezelfde werd gezien. En van die samenzwering was al sprake in het begin van de christelijke kerk; zelfs de apostelen stonden al op het verkeerde been! Wet en evangelie hoorden niet bij elkaar!
Scheuren uit de Bijbel
Aangezien de boodschap vanaf het begin al niet klopte zag Marcion zich genoodzaakt gedeelten uit de Bijbel als vals te bestempelen. Het gehele Oude Testament zette hij overboord maar ook het Nieuwe Testament ontkwam niet aan zijn kritische blik. Drie evangeliën moesten het ontgelden: weg ermee. Alleen Lucas had de zaken juist weergegeven – op enkele valse gedeeltes na. Zo verwijdert hij de geboortegeschiedenis van de Here Jezus. Want Jezus van Nazareth als een echt geschapen mens, dat kan natuurlijk niet. Tien brieven van Paulus konden na zijn screening gedeeltelijk overeind blijven. Marcion hield een dun bijbeltje over… De band met de wereld doorgesneden (product van slechte God). En de band met de wereld van het Oude Testament, met de joden, doorgesneden. Terwijl wij wellicht met verbazing staan te kijken naar deze forse ingreep in de Schriften doen we Marcion geen recht wanneer we niet willen inzien waardoor hij werd gedreven. En dat was de verpletterende en ingrijpende en veranderende kracht van het Evangelie! Hij heeft in al zijn radicaliteit gezien dat het in de kerk ten diepste gaat om de liefde, om een liefdesrelatie. En dat het geloof een allesomvattende verandering is in iemands leven. Dat heeft hij ontdekt in de brieven van Paulus. Maar hij draafde uiteindelijk te ver door in zijn verstaan van de apostel. Iemand heeft dan ook gezegd over Marcion: “Niemand heeft Paulus ooit begrepen, en de enige die hem begrepen heeft, Marcion, heeft hem verkeerd begrepen”. De woorden van Paulus in Romeinen 7 heeft Marcion niet kunnen plaatsen: Kortom, de wet is heilig en de geboden zijn heilig, rechtvaardig en goed (vers 12).
Vandaag
Vreemde man die Marcion, zou je denken. Zo vreemd is hij nu ook weer niet. De aanpak van Marcion is regelmatig ook onze aanpak, namelijk scheuren aanbrengen in de Bijbel. Een voorbeeld. Die ene tekst over vergeving die bevalt me niet. Ik ben niet toe aan vergeving dus komt het woord van God me nu niet uit. En dan lees en leef ik er gewoon overheen. ‘Mijn’ God kan niet menen wat Hij nu van mij vraagt… Die tekst moet ik vast anders lezen. Nu klamp ik me vast aan de tekst dat God de wraak toekomt. Dus mij komt dat ook toe. En ziedaar de Bijbel is je buikspreekpop geworden. Met de diepste vroomheid kun je de woorden van de Bijbel naast je neerleggen. Een ander voorbeeld: ik kan niet zoveel met de God van het Oude Testament… (dat zagen we ook al gebeuren bij de gnostiek in het vorige artikel). Zou die God werkelijk wat ánders zeggen dan de Vader van Jezus Christus? Ten slotte: bij alle kanttekeningen die je bij Marcions opvattingen moet plaatsen kan het helpen om naar hem te luisteren als je het gevaar loopt van het christendom een systeem te maken waar het draait om ‘zo zijn onze manieren’. Dan wordt ‘ons gedrag’ het criterium waarmee andermans christen-zijn gemeten wordt. Ik kom nog te vaak mensen tegen die zeggen dat ze afgeknapt zijn op de kerk omdat hen de maat weer eens genomen werd. Dan heeft het Evangelie het ergens verloren… En in Marcion valt te prijzen dat hij het onvoorwaardelijke in het Evangelie heeft geproefd en – gebrekkig, dat wel – heeft uitgedragen.
N. Vennik, Groningen