Spreekt het ons moderne mensen vandaag de dag nog aan? Luthers vraag: ‘Hoe word ik rechtvaardig voor God?’ Of zijn we beter af zonder die zware vraag?
Schuld, zonde, houden christenen zich daar nog mee bezig? Of zitten we, áls we het naar ons idee flink verprutst hebben, al gauw bij een psycholoog om de oorzaak te zoeken in een slechte jeugd? ‘Het’ moet toch ergens vandaan komen?
Zonde en de kerk
Dat we geneigd zijn tot alle kwaad, werd vroeger in de geloofsopvoeding nog wel ingeprent. Of nog een graadje erger: dat we ‘slecht’ en ‘waardeloos’ waren, nergens voor deugden. Dergelijke benaderingen gaan mank aan een een schadelijke algemeenheid. Vaak zonder concrete, reële zelfkennis. Zoiets laat een desastreus spoor na. Een gevoel van minderwaardigheid of machteloosheid. Bekend is het boekje van Aleid Schilder, Hulpeloos maar schuldig . Onlangs sprak ik een man die het woord ‘zonde’ niet meer kon horen. Voor hem zaten daar allerlei onderdrukkende en deprimerende betekenissen aan vast.
Er lopen ook mensen rond die vinden dat ze het allemaal best goed doen. ’Ik doe toch geen verkeerde dingen? Ik steel niet, moord niet en pleeg geen overspel!’ Men is dan blind voor het feit dat zaken als heerszucht, woede, lafheid en jaloezie óók zondige neigingen zijn. Of noem trots, gierigheid, gemakzucht en onmatigheid. Zaken die schade toebrengen aan de naaste en aan onszelf.
Tegelijk, aan de andere kant, wordt in kerkelijke kringen onze ‘zondigheid’ ook wel eens aangehaald om een en ander te bagatelliseren. ‘Ach, zijn we niet allemaal zondige mensen?’ Dat kan zo maar iets gemakkelijks hebben... iets bijna vergoeilijkends om daarna weer over te kunnen gaan tot de orde van de dag.
In de kerk lijkt het ook weleens alsof er maar twee echte zonden bestaan. Zonden die gemakkelijk aangewezen kunnen worden. Dan gaat het om zaken op het gebied van seks en om emoties als woede, boosheid en drift. Zeg maar, de tamelijk ‘fysieke’ dingen. Je hoort zelden, om maar een voorbeeld te noemen, dat een dominee of ouderling wordt geschorst vanwege machtsmisbruik. Wel vanwege iets met seks.
Verlorenheid
Een besef van eigen ellende, eigen zonde en falen, vandaag de dag. Hoe is dat? Bij jong, bij oud? Elk mens heeft een geweten. ‘Conscientia’ in het Latijn, wat letterlijk betekent: mee-weten. Je weet ervan. Bij de ene persoon is dat geweten sterker ontwikkeld dan bij de andere, maar globaal weten we best wanneer we de ander of onszelf benadelen of beschadigen. Dus, alleen al daarom, kan het niet anders dan dat bijna elk mens met een niet al te afgestompt geweten een bepaalde mate van moreel zelfbewustzijn heeft. Dat overigens natuurlijk wel kan worden weggedrukt.
In het tijdschrift Kontekstueel (maart 2017) betwijfelt ook Bert de Leede, PKN-predikant, of het zondebesef vandaag de dag echt weg is. Hij schrijft dat het besef van schuld, van menselijk tekortschieten, van falen en feilen onverminderd aanwezig is. Maar het is vager geworden. En het wordt ook niet meer zo geformuleerd als zo’n grote levensvraag zoals Luther die stelde: ‘Hoe ben ik rechtvaardig voor God?’ Maar dat betekent nog niet dat er geen besef van tekortschieten is.
Bert de Leede gebruikt als samenvattend woord ‘verlorenheid’. Mensen beseffen een gevoel van verlorenheid en vervreemding, van gevangenschap in een net van machten. Ze voelen een combinatie van onmacht en schuld tegelijk, schuld aan dingen die te groot zijn om er persoonlijk wat aan te kunnen doen. Hij denkt dan aan zaken als rijkdom, milieu, niet bereikte idealen, geloofsafval bij kinderen, het gevoel egoïstisch te zijn.
Onherstelbaar
Schuldgevoel, bewust of nauwelijks bewust, kan negatief uitwerken. In relaties, maar ook fysiek en psychisch. Soms is schuldgevoel onterecht, maar niet altijd. Ik denk aan die gescheiden moeder die het moeilijk vond om haar kind gezonde grenzen te stellen, vanuit vaag schuldgevoel. Want haar ex-man en zij hadden hun kind niet dat veilige, fijne gezin kunnen bieden. Sommige zaken zijn onherstelbaar, en dat weten we. Dat vreet aan ons. Kleine dingen kunnen we vaak nog wel rechtzetten, maar dingen die de ‘ziel’ raken lang niet altijd. Sommige dingen breien we niet meer recht.
Het al of niet rechtvaardig zijn (voor God en/of voor onze naaste) kon wel eens een groter dingetje zijn dan wij denken. Een vaag gevoel van schuld en spijt drukt zwaar op ons. Het ontneemt onze vreugde, onze energie en vitaliteit.
In de volgende twee artikelen staan we stil bij wat een aantal christenen over het thema ‘zonde’ en ‘rechtvaardiging’ te melden hebben in hun persoonlijke geloofsbeleving.
Nynke Sikkema-Holwerda, Hoogeveen