Een bloemlezing, samengesteld door Augustinus (354-430), met bijbelteksten waarin zaken worden geboden, verboden of toegestaan die direct van betekenis zijn voor een godsdienstig en moreel verantwoord leven. Om je als gelovige daarin te spiegelen.
In deze spiegel nam Augustinus bijbelse voorschriften op die volgens hem geen verdere uitleg nodig hebben, maar direct duidelijk zijn. Zo ontstond – wat hij noemde – een handig overzicht.
Voortgang
De kerkvader schreef dit boek ten dienste van de gelovigen. Zij konden daarin zichzelf spiegelen, en zien hoeveel voortgang ze hadden gemaakt in het christelijk leven. Dan was er reden om God daarvoor te danken. Maar deze spiegel dient ook het zelfonderzoek: leef ik echt zoals God van mij vraagt? De gelovige kan dan ontdekken wat nog bij hem ontbreekt. Zo wordt hij met zichzelf geconfronteerd. Dat kan pijn doen. Maar dat is niet erg. Dat hoort soms bij een genezingsproces.
Met deze bloemlezing wilde Augustinus de gelovigen zo dicht mogelijk bij het woord van God houden. Ze mogen Hem danken voor de voortgang die zij hebben gemaakt, maar weten zich dan ook verplicht ernst te maken met wat God vraagt.
Augustinus wilde met deze spiegel 'gewoon' een overzicht geven van geboden, verboden en andere voorschriften, dat direct bruikbaar was voor de gelovigen, zonder verder commentaar. Daartoe somde hij 555 bijbelgedeelten uit het Oude Testament op, en 239 uit het Nieuwe Testament. De eerste tekst van deze spiegel is: 'Vereer naast mij geen andere goden …' (Ex.20,3-5). Uit Genesis is dus niets opgenomen, want daarin staan volgens Augustinus niet zozeer richtlijnen voor een goed leven. Zo gaat hij de hele Bijbel door, en noemt steeds een bijbelse richtlijn. De laatste tekst is: Gelukkig zijn zij die hun kleren wassen… (Op.22,14-16). En tussen al die teksten noteerde hij hoeveel verzen hij oversloeg, of 'en iets verder', of een andere korte opmerking.
Confrontatie
In de Schrift staan verschillende soorten teksten, zo schrijft Augustinus in het voorwoord van deze spiegel. Sommige moet je gewoon geloven, zoals die over de schepping van hemel en aarde, en andere goddelijke en menselijke feiten die enkel en alleen maar worden verteld ter kennisname, bijvoorbeeld de historische verhalen. Maar de Bijbel vermeldt ook geboden en verboden. Vele daarvan golden alleen voor het oude Israël, bijvoorbeeld het sabbatsgebod. Maar andere voorschriften moeten nog steeds gehoorzaamd worden, zoals eerbied tonen voor vader en moeder, en: geen overspel plegen. Juist dergelijke geboden staan in deze spiegel vermeld.
Voor een gelovige is een voortdurende confrontatie met het Woord van God nodig, als een bescherming tegen afleiding door allerlei gedachten en redeneringen. Ook diegenen die veel met theologie bezig zijn, lopen dat gevaar van afleiding.
Augustinus was zich ervan bewust dat hij ook zélf dit gevaar liep. Hij schreef daarom waarschijnlijk ook voor zichzelf. Overigens stelde hij deze spiegel pas in de laatste fase van zijn leven samen, twee jaar voor zijn dood. Hij was van plan daarna nog een en ander te schrijven over schijnbare tegenstellingen tussen bijbelse geboden. Daar is hij echter niet meer aan toegekomen omdat de bestrijding van een of andere dwaalleer zijn aandacht opeiste. Maar ook deze grote kerkvader wilde zichzelf steeds spiegelen in bijbelwoorden, ook in het laatst van zijn leven.
Toen hij op zijn sterfbed lag, vroeg hij zijn vrienden de boetepsalmen op grote vellen 'papier' te schrijven en op te hangen in zijn kamer, zodat hij ze vanuit zijn bed kon lezen. Boetepsalmen! Zo spiegelde de grote Augustinus zichzelf in de laatste uren van zijn aardse leven.
Speculum
In het Latijn heette dit boek «cursief» Speculum «einde cursief» (spiegel). Dergelijke werken («cursief» specula «einde cursief») werden in de loop van de tijd enorm populair. Maar Augustinus was de eerste die voor christenen een dergelijke spiegel schreef. Als er later over dit werk werd geschreven, werd er altijd bij gezegd: Wie kent het niet? Want er verschenen in de middeleeuwen vele spiegels. Werd er een spiegel genoemd en stond er dan bij: 'Wie kent het niet?', dan wist de lezer meteen dat het ging om de spiegel van Augustinus.
De uitgever heeft ons een dienst bewezen door dit boek op de markt te brengen: de eerste Nederlandse uitgave van <<cursief>>Speculum. Quis ignorat?<<einde cursief>> De inleiding is geschreven door dr. Paul van Geest. De uitgave is tot stand gekomen in een samenwerking tussen het Nederlands Bijbelgenootschap en medewerkers van het Augustijns Instituut te Eindhoven. Neem, lees en kijk.
Metselen
Vanzelfsprekend blijven er vragen over. Zo neemt Augustinus bijvoorbeeld geboden over die de doodstraf bepalen voor bijvoorbeeld het mishandelen van vader of moeder. Zeker geen richtlijn voor vandaag. De spiegel is niet volmaakt. Uitleg blijft nodig. Maar de insteek is heel mooi. Gewoon de Bijbel lezen. Bijbelwetenschappen kunnen zaken verhelderen, maar zijn niet altijd even dienstbaar. Zo stelt ook de Engelse theoloog Brian Brock: een metselaar hoeft toch niet naar de universiteit om het vak te leren? Is dat met het lezen van de Bijbel ook niet zo? Zeker, hermeneutiek (uitlegkunde) heeft zijn waarde. Maar vergeet de directe confrontatie van de bijbeltekst zelf niet.
D.J. Steensma, Feanwâlden
Naar aanleiding van: Aurelius Augustinus, «cursief)» De Bijbel als spiegel. Speculum. Bezorgd door Vincent Hunink en Joost van Neer. Ingeleid door Paul van Geest «einde cursief)», Heerenveen: Royal Jongbloed, 2018, 365 blz., gebonden, € 20,99, ISBN 978 90 8520 299 8.