Mag je onbekommerd genieten van welvaart? Wat zegt de Bijbel over ons consumptiepatroon en ons koopgedrag? Hoe werd in het verleden gedacht over omgang met geld en goed? Mag een christen schulden maken? Wat moet de houding van kerk en gelovige zijn ten opzichte van wie in armoede leven?
Dr. J.P. de Vries, theoloog en oud-hoofdredacteur van het Nederlands Dagblad, heeft een mooi boek samengesteld over dergelijke vragen. Hij bespreekt deze vragen in het licht van de Bijbel, in een negental hoofdstukken. Wat hij eerder daarover heeft gepubliceerd, heeft hij enigszins bewerkt en hier samengebracht. Ik geef hieronder enkele gedachten uit dit boek door.
Allereerst wordt betoogd dat de Bijbel richtlijnen geeft voor onze omgang met geld en goed. De theologie kan en mag het terrein van de economie daarom niet links laten liggen. Weliswaar kan zij niet heel concrete economische aanwijzingen geven, en moet zij zich beperken tot algemene normen. Wat de desbetreffende bijbelse richtlijnen in de praktijk kunnen betekenen, moet door ter zake deskundige economen verder moeten worden ingevuld. Toch kan zij helpen in de bezinning op dit terrein, en dienstbaar zijn aan kerk en gelovige. Zij kan bovendien in de samenleving een kritisch geluid laten horen.
Kapitalisme
De huidige samenleving wordt gekenmerkt door het zogenaamde neokapitalisme. Dit 'nieuwe' kapitalisme verheerlijkt de voordelen van een vrijemarkteconomie. De overheid zou zich zo weinig mogelijk moeten bemoeien met het economische leven. Het neokapitalisme, dat ook wel neoliberalisme wordt genoemd, heeft zich in laatste veertig jaar laten gelden, en kwam vooral in de Verenigde Staten tot ontwikkeling. Deze wijze van ondernemen en bedrijfsvoering is sterk gericht op eigenbelang, en het belang van aandeelhouders. Diegenen die financiële macht bezitten, eigenen zich een groot deel van de groei van de welvaart toe ten koste van het welzijn van de samenleving. In de tijden van het 'oude' kapitalisme investeerden ondernemers het geld dat zij verdienden, opnieuw in hun bedrijf. Maar vandaag de dag is het 'financieel kapitalisme' ontzetten machtig. Veel wordt geïnvesteerd in huizen en aandelen om daarmee winst te maken. Prijzen van beleggingsproducten worden daardoor opgedreven. De vraag is dan of uiteindelijk de goederen (bijv. huizen) die worden aangeschaft waarin wordt belegd, daadwerkelijk de waarde bezitten die daarvoor is betaald. Uiteindelijk kan blijken dat mensen geld in een bubbel hebben gestoken. De kredietcrisis van 2008 is daarvan een voorbeeld.
Inkomen
De samenleving kent nogal grote inkomensverschillen, vooral als je dat wereldwijd bekijkt. Velen laten zich in het verwerven van inkomen verleiden door egoïsme en hebzucht. Christenen daarentegen mogen iets laten zien van de stijl van het koninkrijk van God. Dr. De Vries wijst onder andere op wat de Amerikaanse ethicus Stanley Hauerwas daarover heeft gezegd: de kerk vormt een gemeenschap die in contrast staat met de samenleving. Kerkleden kunnen (en moeten) elkaar en de samenleving aanspreken als hebzucht de boventoon voert. Zo kan de christelijke gemeente een teken zijn van de redding die God geeft. Zij herinnert de wereld aan wat zij nog niet is.
Consumeren is een onderwerp dat pas in de recente geschiedenis een item is geworden voor brede lagen van de bevolking. Onze (groot)ouders waren vooral bezig met het voorzien in de eerste levensbehoeften. Spaarzaamheid en soberheid voerden bij hen de boventoon. Een opwekking tot soberheid zou in onze tijd niet verkeerd zijn. Welvaart mogen we niet verachten, maar moeten we wel heiligen. Niet elke geldbesteding past bij de stijl van het koninkrijk van God.
Bij dit onderwerp kan ook worden gedacht aan omgang met genotsmiddelen, het energieverbruik, de productie van voedsel, de belasting van het milieu, en de vraag bij wie je je producten koopt, en ook wat wel of niet wordt gegeten. Zou je dan ook misschien moeten kiezen voor vegetarisme of zelfs voor veganisme?
Lenen
Wie leent, zo zei Salomo, is een slaaf van de uitlener (Spr.22,7). Doe je er – als christen – dan goed aan om geld te lenen? Onze cultuur kent een 'verslaving' aan schulden. Zonder meer kan op een verantwoorde manier geld worden geleend. Maar de wijze waarop de Bijbel spreekt over schulden, maakt wel voorzichtig. 'Lenen voor zuiver consumptieve goederen kan men beter vermijden', zo stelt De Vries.
Mozes schreef voor dat de Israëlieten geen rente mochten vragen van volksgenoten. Dit voorschrift en ook andere voorschriften waren onder meer gegeven met het oog op de zorg voor armen en behoeftigen. Maar in het huidige economische stelsel is een renteverbod geen optie. Dat hoeft ook niet. Toch dragen deze wetten ook vandaag nog steeds een boodschap uit. Van de belang is het beoefenen van gerechtigheid en barmhartigheid.
Deze twee kernwoorden kunnen overigens niet van elkaar worden losgemaakt: geen gerechtigheid zonder barmhartigheid. Er moet worden gewerkt aan het bestrijden van onrechtvaardige structuren en het scheppen van rechtvaardige structuren. Maar tegelijkertijd ligt er een taak voor heel de samenleving, en in het bijzonder voor de kerk, om op te komen voor diegenen die lijden onder onrecht. Overheid en kerk hebben daarin een eigen taak. Daaraan is het laatste hoofdstuk van deze bundel gewijd, dat gaat over diaconaat en staatsarmenzorg.
Dr. Jurn de Vries geeft in deze bundel – overigens keurig verzorgd en prettig leesbaar – veel stof om over na te denken.
D.J. Steensma, Feanwâlden
Naar aanleiding van: J.P. de Vries, Theologische blik op economische vragen. Capita selecta uit de economische ethiek. TU-bezinningsreeks 20, Amsterdam: Buijten & Schipperheijn 2018, 192 blz., € €22,50, ISBN 978 94 6369 019 5.