Ioannis Zizioulas (1931) is een befaamd Grieks-orthodox theoloog en metropoliet van Pergamon. In dit fundamentele boek ontwikkelt hij de stelling dat gemeenschap en andersheid elkaar veronderstellen, wil er van een persoon sprake kunnen zijn. Wij kunnen alleen onszelf zijn als persoon door ons van anderen te onderscheiden, maar we kunnen ook alleen maar persoon zijn door in een gemeenschap te leven.
Wie zich alleen van anderen onderscheidt, is enkel individu, geen persoon. Wie opgaat in de gemeenschap, ontwikkelt geen eigenheid en wordt dus ook geen persoon. Deze spanning tussen gemeenschap en andersheid ziet Zizioulas niet alleen in het persoonlijke, maar vooral ook in de kerk en in heel de schepping. Hoewel hij ook stevig filosofisch argumenteert, is Zizioulas’ betoog in de eerste plaats gefundeerd op de Drie-enige God als ‘model’ voor de relatie tussen gemeenschap en andersheid. Dat laatste toont aan hoe Zizioulas’ werk past in een herleving van de aandacht voor de leer van de drie-eenheid, die ook vragen oproept. De Drie-eenheid is immers niet zomaar een model voor menselijke relaties. Op dit punt schuurt het ook tussen de tradities van de Westerse en van de Oosterse kerk, al is er steeds meer sprake van uitwisseling en toenadering over en weer (toegegeven, vooral vanuit rooms-katholieke en anglicaanse kring). In het Westen is ‘persoon’ traditioneel als een substantie, een ‘iets’ gedefinieerd. De Westerse individualisering kan daaraan niet een op een worden toegeschreven, maar staat er ook niet los van. Dat persoon-zijn allereerst over relatie gaat, is een belangrijk inzicht. Intussen blijft er voor de protestantse lezer nog genoeg vreemds over in dit boek: inhoudelijk (de kerk kan niet bestaan zonder bisschop), maar ook in de voortdurende interactie met de Griekse kerkvaders. Al met al is dit een waardevol boek voor wie theologisch wil graven én eens buiten de eigen traditie wil kijken.
A. Huijgen, Kampen
Ioannis D. Zizioulas, Gemeenschap en andersheid. Theologie van de persoon, vertaald door Hildegard C. Koetsveld o.s.b., Middelburg: Skandalon, 2019, 378 blz., € 36,50, ISBN 9789492183828.