Pijnlijk en schaamtevol is het dat Hitler in heel Europa zoveel medewerking kreeg. Medewerking om zijn boosaardige plan, de totale uitroeiing van het Joodse volk, tot uitvoering te brengen. En mocht je nog steeds in een heldenrol van Nederland geloven, dan moet je zeker het boek van prof. Klaas Smelik lezen: Hitlers ultieme oorlog.
Alle heldendaden ten spijt, Hitler had ook in ons land vooral veel support. Langzaam is dit pijnlijke inzicht gerijpt. Er was wel veel afstand in de tijd voor nodig. Bijna vijfentachtig jaar geleden begon de oorlog. Jaren daarvoor waren de geesten al door Hitlers propagandamachine rijp gemaakt om het Joodse volk als een ontaard ras te zien. Die propaganda heeft verwoestend resultaat gehad. Het drong door tot in de kleinste dorpen.
Flakkee
Je zou zo graag een uitzondering tegenkomen. Maar telkens word je weer teleurgesteld. In het Reformatorisch Dagblad (26-09-2024) lees ik een artikel over de Joden op Goeree-Overflakkee. Ik lees het met bovengemiddelde interesse. Het is mijn bakermat. Ik schrik van de kop boven het artikel. ‘Flakkee behandelde Joden kil en bureaucratisch.’ Tijdens de oorlog en ook na de oorlog.
Zonder bevel van hogerhand leverden de burgemeester en de veldwachter van het Flakkeese dorp Oude Tonge slager Cohen over aan de Duitsers. De collega’s (concurrenten) van de slager hielpen ook een handje. In het klein zien we hier een beeld van hoe het de Joden tijdens de oorlog in heel Europa verging. Overijverige overheden en afgunstige burgers.
Dat deze houding zich na de oorlog voortzette, is voor ons nu moeilijk voor te stellen. Een van de enkele overlevenden van de Joodse gemeenschap op Flakkee, Debora Rood, schreef over de weinige steun en aandacht na de oorlog: ‘Ik kon dat niet begrijpen.’ Pas na tien jaar procederen kregen ze hun eigendommen terug en de overlevenden moesten zelf de kosten van de opslag van hun meubelen betalen. ‘Ik kon dat niet begrijpen,’ is de titel van het rapport geworden dat nu over hen geschreven is. Ook deze titel staat voor veel meer. Als het over de Holocaust (de Sjoa) gaat is dat de muur waarop je telkens te pletter loopt. Het is niet te begrijpen. Waarom?
Europa
Ook Smelik geeft in zijn boek geen antwoord op de ‘waaromvraag’. Voor het antwoord op die vraag moeten we bij een ander Boek te rade gaan. Wat Smelik wel doet is heel veel en heldere informatie verschaffen. Hij beschrijft de ideologie van de Jodenvervolging, hij geeft een inkijk in de vele getto’s en vernietigingskampen. Het meest leerzaam voor mij waren de hoofdstukken over de Jodenvervolging in de verschillende Europese landen. Een voor een worden de landen in kaart gebracht. Hoe verhielden ze zich tot Duitsland? Hoe werd er met de Joden omgegaan? Wat werd er voor hen gedaan? Wat waren de gevolgen? Die gevolgen bleken zeer uiteenlopend. Toen Nederland aan de beurt was heb ik die paragraaf in eerste instantie overgeslagen. Ik voelde weerstand en schaamte. Vijfenzeventig procent van de Joodse Nederlanders is omgekomen. Ons land hoort voor wat het percentage slachtoffers betreft bij de top.
Smelik schreef zijn boek vanwege bezorgdheid over de snel teruglopende kennis van de Sjoa (dat ‘vernietiging’ betekent, een woord waaraan hij de voorkeur geeft boven het woord ‘Holocaust’). Een kwart van de jongeren gelooft deze vernietiging niet heeft plaatsgevonden. ‘Hoe kunnen we een tweede Auschwitz voorkomen als de kennis over het eerste Auschwitz bij steeds meer mensen ontbreekt?’
Lange tijd overheerste in Nederland de gedachte dat we niet anders konden. De intimidatie en het geweld van de nazi’s was te overweldigend. Smelik laat zien dat dat maar ten dele waar is. Er waren landen waar de overheid zich krachtig tegen de Jodenvervolging verzette. En niet zonder resultaat. Finland, Denemarken en Bulgarije zijn daarvan lichtende voorbeelden.
Beelden
Foto’s vertellen niet zelden een krachtig verhaal. Dat geldt ook voor de coverfoto op dit boek Hitlers ultieme oorlog. Een foto uit 1944. Je ziet een drukke winkelstraat in het centrum van Boedapest. Aan de linkerkant van de straat loopt een lange stoet Joodse vrouwen met hun handen omhoog. Aan de rechterkant van de straat wandelen en winkelen de andere inwoners van Boedapest. Ze vertonen nauwelijks enige interesse voor de vrouwen. Van de eerste vier vrouwen van de stoet kun je hun gezicht onderscheiden. Je blijft kijken. Wat zou er door hen heen zijn gegaan? Wat is er van hen geworden?
Nog even terug naar Flakkee. In Sobibor staat een herdenkingssteen voor drie Flakkeese families. We lezen: ‘Zo wreed verstoord, dat gelukkige leven met elkaar op Flakkee.’
Krijn de Jong, Urk
N.a.v. Klaas A.D. Smelik, Hitlers ultieme oorlog. Jodenvervolging in Europa, Walburgpers: Zutphen, 271 p., € 29,99, ISBN 978 94 6456 308 5. Prof. Smelik was hoogleraar Hebreeuws en Joodse studies aan verschillende universiteiten. Deze boekbespreking is eerder verschenen in het blad Profetisch perspectief.
Fragment
In kamp Westerbork verkeerden sommigen ‘in de machtspositie dat zij konden beslissen wie op de transportlijst kwam te staan en wie niet. Het idee dat het mogelijk was om gevangenen van die lijst te laten halen, mits men de juiste relaties had, versterkte weer het gevoel van hoop onder de gevangenen in kamp Westerbork dat men een kans maakte aan deportatie te ontkomen. Achteraf gezien kan men vaststellen dat de valse hoop die door de bezetter werd gecreëerd, die door veel Joden voor waarheid werd aanvaard en die door het bestuur van de Joodsche Raad werd aangemoedigd, het zicht van de Nederlandse Joden op hun werkelijke situatie heeft verduisterd. Ook toen bekend was geworden wat de nazi's angstvallig hadden proberen te verbergen, namelijk dat de kampen in het Oosten geen werkkampen waren maar vernietigingskampen, leidde deze informatie er niet toe dat leidinggevenden binnen en buiten Nederland de betrokken Joden gingen waarschuwen dat hun in bezet Polen de dood wachtte en dat zij beter konden proberen onder te duiken. Niet alleen de Joodsche Raad liet in dit opzicht verstek gaan, maar ook de Nederlandse regering in ballingschap samen met koningin Wilhelmina. Men voelde zich in Londen niet werkelijk betrokken bij het lot van de honderdzevenduizend Joodse landgenoten en vluchtelingen die naar de vernietigingskampen werden weggevoerd en van wie er slechts vijfduizend zijn teruggekeerd. Men had andere prioriteiten...’ (blz. 194-195).