Het is kerstavond 1948, op tal van plekken op Java worden geïmproviseerde kerstnachtdiensten gehouden, tussen legervoertuigen of in pas veroverde kerken. Het is tijdens het laatste Nederlandse offensief in de onafhankelijkheidsoorlog van Indonesië. De diensten worden geleid door legerpredikanten en aalmoezeniers. Overal klinkt de boodschap van vrede door het kerstkind. Er klinkt weinig door van de tegenstelling tussen de oorlogshandelingen en de vrede van het kerstkind: de soldaten waren immers gekomen om namens de Nederlandse overheid orde en vrede te herstellen. En zo werd de kerstboodschap gebruikt om het moreel van de Nederlandse troepen te verstevigen en de oorlogshandelingen zelfs een religieuze lading mee te geven.
Als je het vandaag leest, met in je achterhoofd het buitensporige geweld dat het Nederlandse leger gebruikte, lopen de rillingen je over het lijf. Hoe kan het dat de boodschap van Kerst, Christus die ongewapend naar de wereld komt en zijn leven ongewapend zal geven, zo gebruikt kon worden?
Het boek Oorlog zonder genade, de neerslag van een promotieonderzoek, neemt ons mee in de beweging die dat mogelijk maakte. Op basis van uitgebreid bronnenonderzoek schetst Koos-Jan de Jager een zo compleet en genuanceerd mogelijk beeld van de Nederlandse geestelijken in de onafhankelijkheidsoorlog. Hij volgt daarin de oorlog chronologisch en plaatst de rol van de geestelijken steeds tegen de achtergrond van de fase waarin de oorlog zich bevindt. Ook zet hij het af tegen de achtergrond van hoe er in kerk en samenleving in het algemeen werd gedacht over de oorlog. Dat maakt het boek goed te volgen, ook als je nog niet veel weet over deze geschiedenis. De schrijfstijl is ook zeer soepel, er wordt weinig moeilijke vaktaal gebruikt, en dat maakt het boek bijna een feest om te lezen. Bijna een feest, want hoe prettig het ook las, de inhoud vond ik diep schokkend. De geestelijken gingen tot het einde mee in het verhaal van de overheid dat de oorlog een rechtvaardige oorlog was. Er was geen aandacht voor het Indonesische perspectief. Naar buiten toe spraken ze nauwelijks over de misstanden en het buitensporige geweld. En ook intern was lang niet iedereen kritisch op het geweld dat gebruikt werd. Er waren ook geestelijken die het geweld wel aan de orde stelden. Maar zij ontvingen vrijwel nooit steun, niet van de legerleiding, maar ook niet van de eigen hoofdlegerpredikanten/aalmoezeniers.
De Jager geeft meerdere oorzaken voor deze houding van de geestelijken. Een belangrijke oorzaak is de diepgevoelde loyaliteit aan de militairen en de krijgsmacht als geheel. De geestelijken zagen het als hun taak om de militairen in alle omstandigheden bij te staan. Ze waren daarin absoluut niet bang en gingen vaak in de voorste gelederen mee in de strijd. Maar door zo ingekapseld te raken in het militaire systeem verloren ze grotendeels het vermogen om echt kritisch te kunnen en durven spreken.
En op dat punt stelt het boek mijns inziens een belangrijke vraag aan militaire geestelijken vandaag. Want ook in onze taakomschrijving spelen deze twee dingen: loyaliteit aan de militairen en profetisch-kritisch spreken, nog altijd een belangrijke rol. Zijn die twee in de praktijk wel goed in één persoon aan elkaar te verbinden? Ben je als militaire geestelijke nog wel voldoende buitenstaander om te zien wat er misgaat? Wat het boek ook laat zien is dat de houding van de kerk als geheel ook een rol speelt. Daarin waren wel kritische stemmen, maar dat was een minderheid. En dat stelt de vraag ook aan de kerken: hebben we voldoende geestelijke diepgang, geworteld in het koninkrijk van Christus, om de tijden te duiden en te zien wat goed en wat kwaad is? U begrijpt: een hartelijke aanbeveling om dit boek te lezen.
Wim de Bruin, Meppel
Drs. W. de Bruin is naar art. 6 van de kerkorde krijgsmachtpredikant bij de Koninklijke Luchtmacht.
N.a.v. Koos-Jan de Jager, Oorlog zonder genade, Nederlandse militaire geestelijke in Indonesië, 1945-1949, Boom: Amsterdam, 2025, 368 p., € 29,90, ISBN 978 90 2447 035 8.