Het bijbelboek Genesis is een schitterend boek. Volgens Marilynne Robinson is Genesis een literair meesterwerk. Deze Amerikaanse schrijfster is een gevierd auteur van romans en essays. Zij ontving voor haar werk vele prijzen. Verscheidene boeken van haar hand zijn in het Nederlands vertaald.
Vorig jaar verscheen bij KokBoekencentrum een vertaling van Robinsons uitleg van Genesis. Daarin vertelt zij hoe zij dit bijbelboek leest, wat haar daarin opvalt en welke mooie lijnen daarin aanwezig zijn.
Verklaring
Robinson stelt dat Genesis een verklaring verwoordt van de werkelijkheid waarin wij leven. Deze werkelijkheid roept veel vragen op. Een vraag is bijvoorbeeld waar het kwaad vandaan komt, en hoe sommige dingen die gebeuren zijn te rijmen met de rechtvaardigheid van God. De eerste zin van haar boek luidt: ‘De Bijbel is een theodicee, een meditatie over het probleem van het kwaad.’
Genesis vertelt dat onze werkelijkheid in het begin goed was, maar dat dit begin in verval is geraakt. De oorzaak daarvan ligt bij ons mensen. God heeft daardoor aanpassingen moeten doen in zijn beleid ten aanzien van deze werkelijkheid. Dat komt in zijn wetten tot uiting. Zo eist Hij het bloed van diegene die zijn naaste vermoordt. Een andere aanpassing is volgens Robinson dat we ‘prachtige levende wezens’ mogen eten. Zo blijft Hij zich verbinden aan een mensheid die geneigd is zich van Hem af te keren en om geweld te gebruiken.
Robinson onderstreept voortdurend dat de mens een aparte plek heeft in Gods schepping. Ondanks het verval waaraan wij schuldig zijn, zijn we toch ‘heilig’ en geliefd door God. God blijft trouw aan het werk van zijn handen en in het bijzonder aan ons mensen. In Genesis komen we voortdurend mensen tegen die gedreven worden door hun gevoelens en hartstochten, hun wil en ondeugden, hun partijdigheid en eigenbelang, maar daarin lezen we ook dat God dwars daardoorheen voor de mensheid als geheel blijft zorgen en in het bijzonder voor diegenen die Hij heeft uitgekozen voor een speciale roeping in zijn heilsplan, namelijk Abraham en zijn nageslacht.
Overleveringen
Robinson heeft diepe eerbied voor de tekst van Genesis. Deze tekst is gebaseerd op oude overleveringen. Deze overleveringen zijn volgens haar verzameld ten tijde van de uittocht uit Egypte en de tijd erna. In die verzameling heeft Mozes een belangrijke rol gespeeld. Hij heeft mogelijk van zijn moeder veel gehoord over de geschiedenis van Abraham, Isaak en Jakob, en wat daaraan vooraf ging.
Belangrijke verhalen die eraan voorafgaan, gaan over de schepping van hemel en aarde, en de zondvloed. Ook in de wereld rondom het oude Israël werden dergelijke verhalen verteld. Bekend is bijvoorbeeld het Gilgamesj-epos en Enoema elisj. Maar de goden in deze verhalen hebben een wereld geschapen waarvan zij tegelijkertijd afhankelijk zijn: mensen moeten voor hen zorgen. Dat moet dan gebeuren door het brengen van offers. Genesis is daarentegen volstrekt anders: God zorgt voor de mens. Hij is geen God die honger heeft. Hij heeft geen behagen in offers, maar wel in rechtvaardigheid en het betonen van barmhartigheid tussen mensen onderling. Bovendien onderstreept Genesis – anders dan andere verhalen – dat mensen een en dezelfde oorsprong hebben. Zij vormen één familie. Uiteindelijk is er tussen hen geen onderscheid in kwaliteit. Dit komt sterk naar voren in de wetten die God gaf aan het oude Israël.
Terughoudendheid
Een van de kenmerken van de verhalen in Genesis is terughoudendheid. Er wordt niet verteld wat er vóór de schepping van onze aardse werkelijkheid was. In veel verhalen uit de wereld van het oude Nabije Oosten daarentegen wordt verteld hoe de godenwereld is ontstaan en wat er zoal in die wereld gebeurde. Genesis begint echter met de mededeling dat God hemel en aarde schiep. In het tweede scheppingsverhaal (Gen. 2:4-3:24) lezen we zelfs dat God geniet van zijn schepping.
Hij is de schepper van schoonheid en geniet daarvan. Goden uit de wereld van het oude Nabije Oosten daarentegen zijn echter grillig in hun emoties, die draaien om zelfverheerlijking. Ze houden geen rekening met de vreugde van mensen. Bij God is dat anders. Mensen mogen delen in zijn vreugde.
Toen de aarde echter vol was van onrecht en geweld, besloot Hij opnieuw te beginnen. Hij straft het kwaad. Ook dat is een verschil met andere verhalen uit die wereld van het oude Nabije Oosten. Daar handelen goden grillig en impulsief. God echter reageert op kwaad. Dat leidt met de zondvloed tot een nieuw begin. Dit nieuwe begin (met Noach) lijkt op het begin met Adam: opnieuw is er een mens die kan zondigen en dat dan ook doet. Deze ‘tweede Adam’ was net zo menselijk als wij allemaal.
Trouw
Steeds weer onderstreept Robinson de goedheid, het geduld en de trouw van God. Hij is trouw aan het verbond dat Hij sloot met Noach en daarin ‘met alle vlees’, en ook aan zijn verbond dat Hij uit genade sloot met Abraham en zijn nageslacht. Deze eigenschappen van God onderstrepen tegelijkertijd de waarde van de mens: wat is de sterveling dat U aan hem denkt? Maar niet alleen dat. Hij eist ook diezelfde eigenschappen van ons mensen. Daarmee zijn die eigenschappen een aanwijzing voor ons doen en laten. Zoals onze hemelse Vader barmhartig is, moeten wij barmhartig zijn.
In heel Genesis komt naar voren dat God mensen verdraagt en zijn plan doorzet ondanks menselijk falen en feilen. Kaïn blijft leven ondanks het feit dat hij bloed heeft vergoten. Naar het recht had hij moeten sterven, maar dat gebeurt dus niet. Hij is de vader van belangrijke ontwikkelingen in de geschiedenis van de mensheid. Dergelijke motieven zien we steeds weer. Ezau had Jakob kunnen doden. Juda had Tamar ter dood kunnen veroordelen. Jozef had zijn broers zijn woede en macht kunnen laten voelen. Er staan talrijke voorbeelden van afkeuringswaardig gedrag in het boek Genesis, maar Gods plan gaat door. Dat kan, omdat Genesis een verhaal vertelt waarin beide naast elkaar kunnen bestaan: goddelijke voorzienigheid en menselijke activiteiten.
Robinson heeft een mooi boek geschreven. Steeds onderstreept zij de trouw van God. Maar het is geen gemakkelijk boek. Wie echter het geduld en de tijd ervoor kan opbrengen dit boek te lezen en te herlezen, en passages te herkauwen, wordt zonder meer voor zijn inspanning beloond.
D.J. Steensma, Feanwâlden
N.a.v. Marilynne Robinson, Genesis. Herontdekking van een literair meesterwerk, KokBoekencentum: Utrecht, 2024, 253 p., € 24,99, ISBN 978 90 435 4201 2