De redactie van het Kerkblad voor het Noorden vroeg mij om iets te schrijven over ontwikkelingen in de liturgie. Niet lang geleden schreef ik daarover in Samen op Weg, het lijfblad van Christelijk Gereformeerd Assen. In een enigszins bewerkte vorm krijgen deze artikelen nu een breder publiek. Is de invulling en uitvoering van de liturgie een dienst van het volk of van de voorganger? In dit tweede artikel wil ik het voorgaande vervolgen door iets te vertellen over ontwikkelingen in de liturgie na de reformatie.
Voor de Reformatorische kerk zaten de kerkgangers redelijk passief in de diensten. De liturgie voltrok zich zonder hen: de nadruk lag op de eucharistie, die, behalve met Pasen, alleen door de priester gevierd werd. De kerktaal was Latijn, dus waren schriftlezing en preek voor de meesten onverstaanbaar. Het koor zong prachtig, maar Gregoriaans. Toen kwam de Reformatie en de bedoelde hervorming van de kerk leidde tot een breuk.Sola fide, sola scriptura en sola gratia. Alleen de schrift, alleen het geloof, alleen de genade. Dit werden de pijlers van de protestantse kerken. Behalve de geloofsinhoud moest ook de vormgeving van de erediensten vernieuwd worden. De rooms katholieke mis viel immers weg, zo ook het koor, het Latijn. Het Woord moest weer centraal staan, Gods beloften moesten verstaanbaar verkondigd worden en de gemeente moest haar dankbaarheid voor Gods Woord kunnen uiten in lied en gebed.
Vooral Calvijn
Diverse reformatoren hebben invloed gehad op de vernieuwing van de erediensten in de nieuw ontstane kerken, o.a. Luther, Calvijn, Zwingli. In Nederland heeft vooral Calvijn invloed gehad. Hij ging ervan uit dat de liturgie gebonden was aan Gods Woord en dat de dingen die daarin niet waren voorgeschreven, vrij waren. De liturgische vormgeving moet dienstbaar zijn aan een ordelijk verloop, maar hoeft niet onveranderlijk te zijn.
In bepaalde zaken verschilden de reformatoren van mening, en mede daardoor verlopen kerkdiensten in het buitenland vaak anders dan bij ons. Luther, bijvoorbeeld, vond zingen erg belangrijk als geloofsuiting. Hij maakte veel nieuwe gezangen. ‘Een vaste burcht is onze God’ is voor ons, denk ik, de bekendste.
Calvijn was voorzichtiger, hij vreesde dat met vrije liederen allerlei dwaling weer de kerken zou binnenkomen. Hij heeft aanbevolen alleen de psalmen te zingen, dan zat je altijd bijbels goed. En een orgel leidde maar af van de inhoud, dus dat was echt niet nodig.
Calvijn pleitte er trouwens ook voor om wekelijks Avondmaal te vieren, maar dat heeft hij er nooit door gekregen. Het bleef bij vier keer per jaar, voor de gemeente dus vier keer zo vaak als voorheen. Calvijn wilde herstel van de nieuwtestamentische elementen. De gemeente moest ingeschakeld worden, betrokken worden bij de hele dienst. In de jaren dat hij predikant was in Straatsburg stelde hij een orde van dienst op, de Straatsburgse liturgie. (1545)
Straatsburg
Veel daarin lijkt op de liturgie zoals wij die nog altijd volgen. Wat ik toch wel belangrijk anders vind, is het eerste deel van de dienst. Daarin hebben schuldbelijdenis, genadeverkondiging en vrijspraak een belangrijke plaats. De Tien Geboden worden daarná door de gemeente gezongen, alle tien. De decaloog staat dan helemaal in het teken van het leven uit dankbaarheid voor de verleende vrijspraak van schuld. Ook de geloofsbelijdenis werd wekelijks door de hele gemeente gezongen.
Londen
In de decennia na de reformatie werden de protestanten onderdrukt. Gelovigen uit o.a. de Zuidelijke Nederlanden en uit Frankrijk vluchtten naar Londen. Daar heerste godsdienstvrijheid onder de protestantse koning Eduard VI. De grote vluchtelingengemeente in Londen, waarin o.a. Martin Bucer werkte, is belangrijk geweest voor de vorming van de latere gereformeerde liturgie in Nederland. Want toen in 1553 Eduard VI stierf en opgevolgd werd door de fanatieke roomse Mary Tudor, oftewel Bloody Mary, vluchtten de protestanten in allerijl terug naar veiliger plaatsen op het vasteland, en zij brachten de liturgische gewoonten van de Londense vluchtelingenkerk mee.
Worms
Er ontstond een nieuwe vluchtelingengemeente nabij Worms, Duitsland, waarvan Petrus Datheen voorganger werd. In opdracht van Frederik III, protestants keurvorst, stelde hij een kerkboek samen. Dit kerkboek kwam uit in 1566 en bevatte gebeden, formulieren, de Heidelbergse Catechismus en de psalmberijming van Datheen. Petrus Datheen legde met zijn kerkboek de grondslag voor de liturgie van de gereformeerde kerken in Nederland! Datheens kerkboek, uitgekomen in 1566, was bepalend voor latere ontwikkelingen in de liturgie van de protestantse kerken. Wars van roomse praktijken, is er bij Datheen grote soberheid in liturgische handelingen. Alle nadruk ligt op de verkondiging van het Woord. Het kerkelijk leven wordt presbyteriaal ingericht, de kerk wordt geleid door de ambtsdragers, van wie de predikant primus inter pares is: de eerste onder zijn gelijken. De gemeente richt zich naar die ambtsdragers. Zo werd in de praktijk in feite de roomse hiërarchie vervangen door een dominocratie: de dominee is gezaghebbend en bepaalt hoe het gaat en wat er gebeurt in de kerk. De synode van Middelburg in 1581, die zich bezighield met de inrichting van de kerkdienst, heeft zich grotendeels laten leiden door Datheen. Het belangrijkste onderdeel van de kerkdienst is sindsdien de preek, met vooraf en achteraf gebed. Schuldbelijdenis en genadeverkondiging, zoals Calvijn die had uitgewerkt, zijn niet opgenomen. Rituele handelingen zijn uiterst sober.
Stilstand
Dr. H. Jonker schreef in zijn boek ‘Liturgische oriëntatie’, gedateerd 1962: ‘Hoe is de verdere ontwikkeling geweest? Er is geen ontwikkeling geweest. Het reformatorisch elan, dat zich uit pastorale bewogenheid bekommerde om de rechte ontplooiing van de eredienst, is langzamerhand doodgelopen in een liturgische verschraling, die uit een zekere gezapigheid de diepere bedoelingen der reformatie niet meer verstond.’ Maar misschien is daarover, 50 jaar na dato, inmiddels meer te zeggen.
Assen
Janneke Otten-Verhaar
Lid van de CGK Assen en lid van het ‘leesteam’