Henk van Dam, schrijver van dit artikel, is verbonden aan Radar, een
organisatie die zich bezighoudt met toerusting van ouders en andere
opvoeders op het gebied van (geloofs)opvoeding. Daarnaast is hij
parttime docent godsdienst in het voortgezet onderwijs.Rond het motto: geloven in opvoeding verschijnt een reeks van drie artikelen van zijn hand in ons kerkblad. Dit is het laatste artikel.
In dit artikel gaat het over media in de meest brede zin, de voorbeelden gaan vooral over TV maar zijn heel direct door te vertalen naar de andere media.
Ook gezellig!
Het is belangrijk dat we ons realiseren dat TV kijken niet alleen maar slecht, negatief of bedreigend is voor een goede ontwikkeling van onze kinderen. (Samen) TV kijken kan ook gezellig, ontspannend en samenbindend werken. En Internet heeft veel leuke en leerzame aspecten. Computerspelletjes kunnen ook heel ontspannend en gezellig zijn.
Vanuit dat (positieve) uitgangspunt kijken we ook kritisch naar onze manier van omgaan met TV. Hoe houden we leuk wat leuk is? Anders gezegd: hoe geven we gestalte aan mediaopvoeding. Dat is voor veel ouders een spannende vraag, vooral omdat je het gevoel hebt dat je kind meer weet van moderne communicatiemedia dan jijzelf.
Er is veel veranderd!
De TV heeft in korte tijd veel veranderd. Het verhaal van de foto van de (twintigste) eeuw spreekt boekdelen. Deze foto (gemaakt in de zestiger jaren) laat kinderen zien die geboeid naar een zwart-wit kinderprogramma kijken waarin een bejaarde dame voorleest uit een boek. In de negentiger jaren bleek dat kinderen als een beeld 5 sec stilstaat voor het merendeel wegzappen en niet meer terugkomen bij dat programma. Bij computerspelletjes heb je de mogelijkheid om zelf invloed uit te oefenen op wat gebeurt. Internet gaat nog een stapje verder: je kunt life in contact komen met anderen (chatten, MSN, Hyves). De TV neemt die elementen over: steeds meer programma?s zijn internactief (mailen of bellen tijdens de uitzending).
Twee facetten
Mediaopvoeding heeft niet alleen te maken met de invloed van bepaalde programma?s, spelletjes of sites, maar ook met het leren omgaan met TV of de computer als medium.
TV als medium
De TV heeft een sterk zuigende werking. Er wordt steeds vaker en steeds langer TV gekeken. We vinden het allemaal gewoon dat er 24 uur per dag TV is (maar het is nog niet zo lang geleden dat er alleen ?s avonds en op woensdagmiddag TV was), er staan in vele gezinnen meerdere Tv-toestellen in huis, het aantal netten is enorm uitgebreid en de videorecorder biedt mogelijkheden om programma?s op te nemen en later te bekijken.
Die zuigende werking heeft oorzaken:
- het visuele karakter van de TV
- de TV is trendsettend en trendvolgend: roept behoeften op en speelt op behoeften in
- de TV is grensverleggend: steeds bloter, agressiever, gewaagder etc.
De kunst van het omgaan met TV is het vinden van evenwicht binnen het gezin tussen samen kijken, afzonderlijke gezinsleden ruimte geven om hun favoriete programma te bekijken en als gezin tijd en ruimte vinden om andere dingen te doen dan TV kijken.
Een sprekende tegenstelling is het gegeven dat de TV communicatiemedium is maar dat dit medium ons juist dreigt af te leren hoe we met elkaar communiceren doordat communicatiemedia een steeds meer centrale plaats inneemt in het gezin.
De inhoud van Tv-programma?s
Over invloed van Tv-programma?s op mensen en op kinderen bestaan veel opvattingen, maar veel van wat wordt gezegd is (nog) nooit wetenschappelijk aangetoond.
Een ding staat wel vast: groter dan de invloed van welk Tv-programma ook is de invloed van ouders. Je zou kunnen zeggen: bij een kind wordt (om in de termen van moderne communicatiemedia te blijven) een programmaatje ontwikkeld in de opvoeding wat bepaalt hoe ze reageren op allerlei situaties en omgaan met allerlei dingen die op hen afkomen. Het voorbeeld wat je als ouder geeft in omgaan met conflicten, met geld, met elkaar is vele malen meer bepalend voor hoe een kind zich ontwikkelt en dus hoe dat programmaatje eruit ziet dan het voorbeeld wat via Tv-programma?s tot ons komt.
In het kader van inhoud van Tv-programma?s zijn drie thema?s heel wezenlijk:
- geweld
- soaps
- reclame
Met betrekking tot gewelddadige programma?s is belangrijk dat we onderscheid leren (ook aan kinderen) tussen echt geweld (het journaal) en onecht geweld (Baantjer). Bij onecht geweld zie je heel vaak een geweldscyclus die rondloopt. Kern: geweld is de sleutel voor het oplossen van conflicten. Denk na over de vraag hoe je als ouder kinderen leert omgaan met conflicten.
In tal van soaps zijn intriges, ontrouw in relaties en allerlei verwikkelingen in de persoonlijke sfeer leidmotief. Denk na over de vraag hoe je in de opvoeding omgaat met elkaar, wat trouw zijn in je relatie betekent en hoe je dat vorm geeft. Realiseer je bij het kijken naar soaps het effect van de cliffhanger (het eindigt spannend waardoor je er bijna niet onderuit komt om de volgende dag te kijken hoe het afloopt).
De soap is een sterk voorbeeld van vertekening van de werkelijkheid. Enerzijds geldt dat alles wat je daarin ziet ook voorkomt in de samenleving. Een soap laat dus zien wat in de wereld om ons heen gebeurt. Tegelijk vertekent een soap: wat buiten de normen om is en (gelukkig) nog uitzondering is, wordt in een soap normaal en gewoon. In die zin vertekent een soap dus. En dat doet veel met ons normen- en waardenpatroon. Een soap kan leiden tot vervlakking van normen en waarden rondom ontrouw, overspel, leugen. Met betrekking tot reclame geldt dat dat veel invloed heeft. De speelgoedartikelen waarvoor vanaf november veel reclame wordt gemaakt zijn ook de meest verkochte artikelen rond 5 december. Hoe gaan we zelf om met bezit, geld, verlangen naar meer. Mooier, groter, luxer etc. Reclame is een sprekend voorbeeld van vertekening van de werkelijkheid: het is natuurlijk niet waar dat een bepaald merk tandpasta of een bepaalde deodorant je de ideale partner oplevert! Maar die suggestie wordt wel gewekt! En blijkbaar heeft het effect. Een reclamespotje van bijna een minuut werd opgenomen op de Bahama?s. Een ploeg van filmers en acteurs was een week onderweg om dat spotje op te nemen. Bedrijven doen het graag. Om maar 1 reden: ze verdienen de kosten terug door extra omzet als gevolg van TV-reclame.
Drie wegen om te gaan
Wat doe je met vragen van je kind of hij/zij wel of niet mag kijken naar bepaalde programma?s? Er zijn drie opties:
- verbieden
- selectief kijken (twee keer per week bijvoorbeeld)
- gezamenlijk kijken
Er is niet een goede oplossing. Het gaat steeds om de vraag welke keuze je maakt, welke motieven je daarvoor hebt en of je de consequenties van die keuze overziet.
Verbieden betekent: alle invloed weg, maar kan veel weerstand oproepen en leiden tot stiekem ergens anders kijken. Vraag je af hoe je daarmee omgaat!
Selectief kijken betekent dat je tegemoet kom aan de wens van je kind, maar heeft het gevaar in zich dat de grens onder druk komt en verlegd wordt of bron van conflict wordt (mag het drie keer in plaats van twee keer).
Samen kijken betekent dat je op een heel natuurlijke manier in gesprek kunt komen, ook over voor jouw gevoel bedenkelijke programma?s, maar het betekent wel dat je als ouder moet weten waarover je praat en dat je bereid moet zijn om tijd te investeren in het kijken naar en het praten over ?
Hoe je kiest wordt bepaald door wie je bent als ouder, wie je kind is en in welke situatie je zit. Diezelfde afwegingen spelen in alle opvoedingsdilemma?s. Steeds is de vraag: welke keuze maak ik, welke motieven heb ik daarvoor, wat zijn daarvan de consequenties, overzie ik die en kan ik die hanteren. Anders gezegd: ken je kind, ken jezelf en ken de situatie.
Elburg
Henk van Dam