In het eerste artikel hebben we stil gestaan bij de vragen rond het gebeuren in het leven van Paulus op de weg naar Damascus. Moet je hier spreken van bekering of gaat het alleen om roeping? Het nieuwe perspectief kiest voor de aanduiding roeping, terwijl er bijbels gezien goede argumenten zijn voor de aanduiding bekering en roeping.
In dit tweede artikel letten we op twee andere verschilpunten, namelijk rond de rechtvaardiging en de problematiek tussen Joden en heidenen.
In Galaten 2 vers 15 en 16 gaat het volgens E.P.Sanders niet om eerst schuldig zijn van Paulus en nu onschuldig verklaard worden. Zo zagen Augustinus en later ook Luther de rechtvaardiging van de zondaar. Die lijn is eeuwenlang in de uitleg bepalend geweest. Daar wordt door het nieuwe perspectief nu kritisch op gereageerd. De kern van de rechtvaardiging moet volgens hen anders worden gezien. Het gaat in de rechtvaardiging om het tot ??n persoon met Christus geworden zijn. De rechtvaardiging is vooral een zaak van eenwording met Christus en niet zozeer een kwestie van vrijgesproken worden van schuld en straf.
Sanders geeft zijn visie op Luther inzake zijn uitleg van Paulus. Bij Luther vervult het zich zondaar voelen van deze reformator een sleutelrol in de uitleg van Paulus, zo meent Sanders. We horen dan bij die uitleg eerder doorklinken met welke problemen Luther persoonlijk worstelde dan dat we de echte motieven van Paulus op het spoor komen. Volgens het nieuwe perspectief zag Paulus zich voor heel andere vragen gesteld dan Luther dacht en zelf ervoer. De kernvraag is voor Paulus niet, hoe kan het individu rechtvaardig zijn in de ogen van God? De werkelijke vraagstelling luidt in die bendering voor Paulus: 'Op welke voorwaarden kunnen niet-joden deel uitmaken van het volk van God in de laatste dagen?'
De bezinning op de vragen rond de rechtvaardiging raakt het hart van de theologie. Naar gereformeerde visie is de rechtvaardiging door het geloof ??n van de kernthema?s van het Nieuwe Testament. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in onze belijdenisgeschriften dit thema uitdrukkelijk ter sprake wordt gebracht. Wat moeten we nu met dit aspect van de nieuwe visie op Paulus? Laten we eerst luisteren naar de woorden en begrippen. Hoe vult Sanders het bijbelse begrip rechtvaardiging? In zijn verstaan van de rechtvaardiging bij Paulus valt op dat Sanders er alles aan doet om aan Paulus de essentie van de juridische terminologie in dezen te ontzeggen. Gerechtvaardigd worden heeft volgens Sanders bij Paulus beslist niet de lading van onschuldig verklaard worden, maar (vooral) de betekenis van veranderd worden, oftewel overgebracht worden van de ene werkelijkheid in de andere. Meer dan eens moet de auteur echter daarbij aangeven, dat zijn uitleg van Paulus op dit punt haaks staat op de oorspronkelijke betekenis van de Griekse begrippen. Hij spreekt dan van een ?kunstgreep? die Paulus toepast. Dat moet ons opvallen, als we zoeken naar de bijbelse fundering van zijn nieuwe visie op de rechtvaardiging.
Sanders bemerkt ook dat er in de brieven van Paulus rond de rechtvaardiging een verscheidenheid van begrippen en achtergronden aan de orde komt. Wat in de brieven van Paulus niet past in Sanders? eigen opvatting over het eigenlijke gedachtegoed van Paulus, relativeert hij. In de visie van Sanders wordt de ?oorspronkelijke Paulus? min of meer uitgespeeld tegen de Paulus die het OudeTestament en de juridische terminologie citeert. Daar zou het Paulus ten diepste niet om te doen zijn. De apostel sluit zich hooguit aan bij bestaande terminologie, maar de kern van de rechtvaardiging ligt elders. Bovendien ziet Sanders Paulus min of meer op afstand staan van het oudchristelijke gedachtegoed, dat je wel in zijn brieven aantreft, maar in feite de kern niet zou raken. Het gaat niet om justificatio (rechtvaardiging) maar om participatio (deelhebben aan), stelt Sanders.
Het mag ons echter niet ontgaan, dat in de uitleg van Sanders zijn visie op de inhoud van de bijbelse begrippen doorslaggevend is. Zijn scheiding tussen het diverse spreken van Paulus en de eigenlijke beperkte bedoeling van de apostel, vermag rond de rechtvaardiging niet te overtuigen. Nieuwer onderzoek inzake het exegetische werk van Luther heeft bovendien (opnieuw) aangetoond, dat de verwijten over de eenzijdigheid in de uitleg van de Wittenbergse reformator niet terecht zijn. Zo heeft Luther in zijn uitleg van Galaten (1535) veel meer bijbelstheologische breedte ten toon gespreid dan de aanhangers van het nieuwe perspectief voor waar willen houden. Er is wel degelijk een frisheid van aspecten in Luthers uitleg aanwezig. Het ging Luther niet uitsluitend om de rechtvaardiging door het geloof. Hij toont evenzeer oog te hebben voor het deelhebben aan Christus. Beide aspecten krijgen voluit theologisch gewicht. Door Luthers accent op de presentie van Christus in het geloof, en het dagelijks uit Christus leven door de gelovigen, zijn Luthers aanzetten in de uitleg van Galaten ook voor vandaag de moeite waard.
Wat zou er mis gegaan kunnen zijn in het verstaan van de boodschap? Mogelijk hebben we Luther teveel gelezen door de ogen van latere theologen, die bepaalde accenten hebben gelegd, waardoor de oorspronkelijke betekenis van Luthers uitleg verduisterd is.
De problematiek tussen Joden en heidenen
Het nieuwe perspectief roept tevens de vraag op, wat het echte probleem tussen Joden en christenen was. Hierbij verdient de visie van James D.G. Dunn de aandacht, bijzonder rond de uitleg van Filippenzen 3 : 7-9. Een kernvraag is daarbij: wat bedoelde Paulus met 'mijn eigen gerechtigheid'? Is dat een gerechtigheid verkregen door eigen inspanningen of gaat het daarbij om een trouw leven binnen het kader van Gods genadige verbond? Volgens Dunn dacht Paulus voorheen dat Gods gerechtigheid uitsluitend voor het verbondsvolk Isra?l bestemd was. Heidenen konden dan ook alleen delen in dat heil door de verbondsverplichtingen op zich nemen. Daarin was Paulus in ?zijn eertijds? onverzettelijk. Hij ijverde daarvoor. Op dat punt is Paulus? overtuiging door de ontmoeting met Jezus als de Opgestane nu radicaal veranderd. Sindsdien bestrijdt hij zijn vroegere visie, als die opvatting door anderen nog wordt verdedigd.
In deze discussie rond de verhouding Joden en heidenen speelt de visie op de wet en ?de werken der wet? een belangrijke rol. Het zou volgens Dunn daarbij niet gaan om algemene maar om specifieke gehoorzaamheid aan de wet. De Reformatie hoorde volgens hem in ?werken der wet? ten onrechte een zelf bewerken van gerechtigheid als prestatie, maar het gaat Paulus om een zich verkeerd beroemen op praktijken die de Joden exclusief onderscheiden van hun heidense buren. De besnijdenis, de sabbatviering en de spijswetten functioneren in dat denken als een toelatingseis voor de heidenen. Paulus heeft nu leren zien dat dit, sinds de komst van Jezus Christus, beslist niet als eis gesteld mag worden! C.E.B. Cranfield o.a. heeft met een exegetisch weerwoord gereageerd op deze visie van Dunn. Al zou je Galaten in de zin van Dunn kunnen lezen, als gericht tegen het exclusivisme, gezien de tegenstanders van Paulus in Galaten. Toch blijft het zeer de vraag of daar de spits ligt voor Paulus. De diepgang van Galaten 3 over de vloek der wet en de verlossing daarvan door Christus komt in het gedrang. De visie van Paulus op de mens als zodanig,Jood of heiden, wordt ten onrechte ingeperkt. De spits van de brief aan de Romeinen wordt volgens Cranfield door de exegese van Dunn op dit punt tekort gedaan en verzwakt voor de mens van vandaag. Geen mens is immers voor God rechtvaardig door de werken der wet (Romeinen 3), dat wil zeggen door eigen gehoorzaamheid aan de wet. Dat heeft bij Paulus alles te maken met het karakter en de omvang van de genade. Dan weerklinkt in Romeinen 4 vers 7 de diepgang en rijkdom van Psalm 32. Dat is meer dan alleen een zaak van identiteit, er klinken noties als ongerechtigheid en vergeving. Het is in dit kader goed ook op Efeze 2 te letten, met name de toespitsing in de verzen 8 en 9.
Kritiek en uitdaging
Het nieuwe perspectief schept soms op zijn beurt weer blinde vlekken voor andere aspecten van de teksten, waardoor breedte en diepte verloren dreigen te gaan. Maar wat kunnen we leren van het nieuwe perspectief?
Paulus is niet alleen bekeerd, hij is ook geroepen tot een geweldige missionaire taak, dat laatste aspect mag zeker in een postmoderne samenleving niet onderbelicht blijven. Het gaat in de rechtvaardiging niet alleen om God en de enkele ziel. De bredere bijbelse kaders van Gods verlossend handelen, ook met het oog op Zijn scheppingswerk en de eer van Zijn Naam, mogen we niet uit het oog verliezen. Het nieuwe perspectief dwingt ons om te letten op onze - soms te beperkte - visie op het Jodendom. De verscheidenheid van aspecten binnen het Jodendom verdient zeker onze aandacht. Daarbij zijn echter de keuzes van het nieuwe perspectief beslist niet onomstreden.
Apeldoorn
T.M. Hofman