Zoals in de Joodse godsdienst Pesach het grootste feest is, zo is dat ook het geval in de christelijke traditie. Al zal de volksdevotie misschien eerder voor Kerst stemmen. Wie echter naar de oosters-orthodoxe kerken kijkt, ontdekt dat het Pasen daar het belangrijkste feest is, en ook zo door het kerkvolk wordt gevierd. Aan twee zaken valt dat af te lezen. Eerst aan de functie en inhoud van de ikoon. Vervolgens aan de vorm en inhoud van de viering zelf. Dan blijkt dat er heel wat meer aan de orde is, dan wij veronderstellen.
In de oosters-orthodoxe kerken wordt grote waarde gehecht aan de beelden (ikonen). Het zijn geen plaatjes of afbeeldingen in de fotografische zin van het woord. Het zijn wel symbolen van een goddelijke werkelijkheid. Ze bedoelen het heil van God tegenwoordig te stellen. De beschouwer ervan wordt kijkend en overdenkend in relatie gebracht met het goddelijk geheim. Het is ook niet de bedoeling dat de ikoon vereerd wordt. Het respect waarmee je met zo'n ikoon omgaat wil het ontzag en de dankbaarheid tot uitdrukking brengen die gericht is op degene die met de ikoon wordt aangeduid.
Wanneer we de afgebeelde Paasikoon zien, ontdekken we daar iets bijzonders. De opstanding wordt enerzijds afgebeeld als het verrijzen van Christus uit het graf. Hij is omringd door engelen. Anderzijds wordt Christus terzelfder tijd afgebeeld als iemand die iets doet. Hij verricht iets tijdens zijn 'nederdaling in het rijk van de dood'. Eerst verbrijzelt Hij met zijn voeten de deuren van dat dodenrijk. Dat dodenrijk zelf is afgebeeld als een enorme muil, als was het de bek van de vis van Jona.
We zien soms Christus daarin staan met in zijn rechterhand een staf en daaraan een vaandel. Op dat vaandel een kruisteken, als een signaal van de overwinning op de dood. Met zijn linkerhand grijpt Christus de hand van Adam vast om hem uit de muil van de dood weg te trekken. Vervolgens wacht Eva op zo'n uitredding, en daarachter zien we figuren als koning David en Mozes. Het zijn de gelovigen uit de tijd vóór Christus, die nu uit het dodenrijk mogen opkomen en tot leven worden gebracht. Dit nu is een betekenis van Pasen die in de westerse kerk op de achtergrond is geraakt, en wellicht zelfs vergeten.
Paasviering
In de Paasnacht krijgt de Paasikoon een bijzondere functie. In de morgen van de Stille Zaterdag is er een processie met de 'epitaphion' (een doek waarop de graflegging van Christus is afgebeeld, of een ikoon van de graflegging). Zo'n epitaaf kan ruimschoots met bloemen versierd zijn, en wordt de kerk ingedragen. Midden in de kerk wordt hij opgesteld. Zo wordt de graflegging van Christus tegenwoordig gesteld.
In de namiddag, bij het aanbreken van de duisternis, begint de Paasviering. De epitaaf wordt dan naar het altaar verplaatst. Er volgt een dienst die vergelijkbaar is met de Paasnachtviering in de Westerse kerk. De oosterse kerk kent vijftien lezingen uit het Oude Testament, psalmen en gezangen worden aangeheven. Bij die teksten is ook het 'Oiktoichos', die in de verzen 5-8 een tekst van het dodenrijk laat spreken, als een beklag over het optreden van Christus die hem te sterk af is, en die hem van zielen berooft door hen uit zijn macht te bevrijden. De bewoordingen sluiten aan bij wat er op de ikoon te zien is.
Tegen half twaalf begint de nachtdienst. De lampen worden aangestoken, alle mensen staan met brandende kaarsen. Vanachter de ikonostase (scheidingswand met ikonen) klinkt het engelenlied van de opstanding. De drie deuren in de wand gaan open en de priesters verschijnen met het kruis, de Paasikoon en drie brandende kaarsen. Allen gaan naar buiten en gaan in processie driemaal rond de kerk. Intussen is de deur van de kerk weer gesloten.
Vanaf dat moment is het kerkgebouw zelf als een graf, maar door de ramen is het licht al zichtbaar. De priester klopt met zijn staf op de deur en het koor van priesters heft een beroemd paaslied aan: 'Christus is opgestaan uit de doden. In zijn dood heeft Hij de dood overwonnen en geeft Hij leven aan hen die ontslapen zijn'. Dat is het moment, waarop de deur wordt geopend, dus het graf opengaat en de opstanding van Christus wordt gevierd. Klokken gaan beieren. De mensen wensen elkaar een gezegend Pasen met zinnen als: 'Christus is opgestaan' en 'De Heer is waarlijk opgestaan'. De vreugde van Pasen breekt los.
Inhoud
In de oosterse kerken heeft Pasen twee belangrijke momenten. Om het in de volgorde van de apostolische geloofsbelijdenis te zeggen: 'nedergedaald in het rijk van de dood en ten derde dage opgestaan uit de doden'. Daarmee wordt aan de nederdaling een andere invulling gegeven dan onder ons gebruikelijk.
Er zijn echter aanduidingen in de Heilige Schrift die in die richting wijzen. Te denken valt aan Matteüs 12, 40 (de vergelijking met Jona: 'zo zal de Zoon des Mensen in het hart der aarde zijn, drie dagen en drie nachten'), Handelingen 2, 24 ('Hij verbrak de weeën van de dood...') en 31 ('de opstanding van Christus, dat Hij niet aan het dodenrijk is overgelaten' ); Efeze 4, 8-10 ('Hij voerde krijgsgevangenen mee..') en 1 Petrus 3, 18-20 ('Hij heeft gepredikt aan de geesten in de gevangenis..').
Daarmee komen we ook bij een ander facet. Er wordt wel eens gezegd, dat de oosters-orthodoxe beleving veel dramatischer is dan die van de westerse kerk. Tot op zeker hoogte is dat wel zo, maar het misverstand ligt dan voor de hand om het als toneelspel of poppenkast te beschouwen. Daarmee doe je de geloofsbeleving van de oosterse christenen te kort. Ik denk dat het veeleer een eigen manier van betrokkenheid is, die mee wil maken wat de apostel zegt: 'Indien wij dan met Christus gestorven zijn, geloven wij dat wij ook met Hem zullen leven' (uit Rom. 6, 1-14). In die zin is de Paasikoon en de liturgische viering van Pasen zeker een hoogtepunt.
Arum
D. J. K. G. Ruiter