Ouderdom en sterven geven mensen aanleiding om op hun leven terug te blikken en voor zichzelf de balans op te maken. In veel gevallen kan ondersteuning van de omgeving in dit proces zeer waardevol zijn. Het kan lucht geven om je levensverhaal met iemand anders te delen. Samen over je verleden spreken kan gevoelens van eenzaamheid verlichten.
In het kader van mijn onderzoek heb ik mij afgevraagd wat de pastor, vanuit zijn eigen pastorale identiteit, opdracht en competentie, in deze situatie voor ouderen en stervenden kan betekenen. In het laatste artikel van dit tweeluik wil ik iets aan u doorgeven van het antwoord dat ik gevonden heb. Ik zal een aantal handreikingen doen voor de pastorale zorg bij de terugblik op het leven en in het bijzonder aandacht schenken aan de omgang met belastende herinneringen.
De invloed van het levensverhaal
De oudere of stervende die we in het hier-en-nu ontmoeten, is een mens met een geschiedenis. Allerlei factoren hebben een rol gespeeld in deze geschiedenis en hebben deze mens gemaakt tot wie hij of zij nu is. Ook de gesprekspartner draagt een geschiedenis met zich mee. Het is goed om ons in het pastorale contact bewust te zijn van de grote invloed die het levensverhaal in het algemeen heeft. In de laatste levensfase kan het levensverhaal een des te grotere rol spelen.
Pastorale vaardigheden
Voor wie een pastoraal bezoek brengt, is een aandachtige luisterhouding onmisbaar. Al luisterend tracht je te peilen in hoeverre de oudere of stervende bezig is met de bezinning op het verleden. En of er bij hem of haar de behoefte en de bereidheid is om het levensverhaal met je te delen. Door goed en echt te luisteren, schep je daarvoor de ruimte.
Naast luistervaardigheden zijn ook gespreksvaardigheden belangrijk. Door bijvoorbeeld open vragen te stellen en voor de ander samen te vatten wat je gehoord hebt, geef je richting aan het gesprek en breng je structuur aan in het verhaal. Dit is verhelderend voor jezelf en voor de ander. Schenk niet alleen aandacht aan de feiten, maar ook aan de beleving en gevoelens.
In het pastoraat gaat het om de relatie tussen de schapen en de Opperherder. Hoe is God op ons leven betrokken en hoe is ons leven betrokken op Hem en zijn dienst? In verband met het levensverhaal kun je de vraag naar de ervaring van Gods leiding en zorg bespreekbaar maken. Hoe heeft Hij in het levensverhaal van de oudere of stervende zijn spoor getrokken?
Omgaan met belastende herinneringen
Wanneer bij het vertellen van het levensverhaal gevoelens van schuld, pijn, angst of schaamte geuit worden, kan dit een aanwijzing zijn dat iemand belastende herinneringen met zich meedraagt. Wanneer er voldoende vertrouwen is, kunnen die bespreekbaar gemaakt worden. Het uitspreken ervan kan voor iemand op zichzelf genomen al een heilzame uitwerking hebben.
Vervolgens is het belangrijk de belastende herinnering samen te evalueren in het licht van de Bijbel. Door zijn Woord en door zijn Geest wil de Here God richting geven aan ons leven. Het openen van de Schriften en het gebed om de werking van Gods Geest zijn daarom wezenlijk voor het pastoraat. Beide zijn nodig voor een gelovige bezinning op het verleden en om te ontdekken welke weg er voor de toekomst te gaan is.
Wanneer de oudere of stervende worstelt met schuldgevoelens is het van belang met hem of haar te ontdekken of er werkelijk sprake is van schuld. Dit hoeft niet altijd het geval te zijn. Zo kunnen bijvoorbeeld gevoelens van schuld en schaamte verwarrend door elkaar heen lopen. Wanneer er sprake is van werkelijke zonde en schuld tegenover God, is het belijden daarvan de aangewezen weg.
Herstel van belastende herinneringen
De bevrijdende boodschap van het evangelie luidt dat het herstel van Godswege mogelijk is, doordat Hij Zelf de weg tot herstel heeft gebaand. Tegenover onze belastende herinneringen stelt God namelijk zijn verzoening, vergeving en vernieuwing. De Heilige Geest laat ons in dit herstel delen, door het geloof. Pastorale zorg vindt plaats in afhankelijkheid van dit werk van de drie-enige God. Bij belastende herinneringen is de pastorale zorg erop gericht dat de oudere of stervende door het geloof deel ontvangt aan het herstel dat God wil geven.
Eigen verantwoordelijkheid
Vanuit deze basis heb je in het pastorale contact ook de opdracht de ander te stimuleren om verantwoordelijkheid te nemen voor zijn of haar verleden. Leven in vrede met God behoort samen te gaan met leven in vrede met de naaste. Wat kan het goed zijn om in de laatste levensfase nog de gelegenheid aan te grijpen om zaken recht te zetten en relaties te herstellen!
Echter, niet altijd is die gelegenheid er. Zo zijn er vele situaties denkbaar waarin we niet (meer) de mogelijkheid hebben om in het verleden gemaakte fouten te herstellen. Dit kan ons een gevoel van onmacht geven. Ook van gevoelens van schuld, pijn, angst en schaamte geldt dat we ze in dit leven niet altijd kwijt zullen raken. Volkomen herstel van alle gebrokenheid staat nog uit. Maar het zal zeker komen, naar Gods belofte. We mogen daar met elkaar biddend naar uitzien!
Grenzen aan de pastorale zorg
Een pastoraal gesprek over belastende herinneringen kan ook bij de bezoeker gevoelens van onmacht geven. De problematiek op dit terrein kan zo complex zijn, dat pastorale zorg alleen niet voldoende is om iemand echt verder te helpen. Het is daarom belangrijk dat je als bezoeker de grenzen kent van je pastorale opdracht en mogelijkheden. De ander dienen kan ook inhouden dat je hem of haar in contact probeert te brengen met een instantie voor psychische hulpverlening.
Apeldoorn
Noor Maljaars-De Pagter
Dit artikel is geschreven naar aanleiding van de scriptie waarmee Noor haar studie theologie aan de Theologische Universiteit Apeldoorn afrondde: ‘Balans voor het einde. Een theologisch onderzoek naar de pastorale zorg voor ouderen en stervenden bij de terugblik op het leven, met bijzondere aandacht voor belastende herinneringen.’