Mogen de discipelen nu wel of geen stok meenemen op hun reizen? De ene evangelist zegt dit, de andere dat. Wat heeft Jezus zijn discipelen nu echt opgedragen? Augustinus heeft daarop een antwoord geformuleerd in zijn harmonie van de vier evangeliën.
Marcus vertelt dat de discipelen alleen een stok mochten meenemen, verder niets (Mar. 6, 9). Volgens Augustinus duidt deze stok op het gezag van de discipelen. Daarbij past de vertaling 'staf'. Matteüs (10, 9) en Lucas (9, 3) daarentegen vertellen dat de discipelen géén stok mogen meenemen. Volgens Augustinus bedoelen deze evangelisten dat verkondigers van het evangelie zich geen zorgen mogen maken over hun levensonderhoud. Daarom hoeven ze het geringste niet mee te nemen, zelfs geen stok.
Vragen
Vier evangeliën door vier evangelisten. Dat roept vragen op. Waarom heeft Jezus niet zelf een evangelie geschreven? Waarom vier evangeliën? Waarom niet één? Waarom niet meer? De indruk bestaat dat de evangeliën niet in alles met elkaar overeenstemmen. Hoe moet je daarmee omgaan?
Augustinus (354-430) wilde een antwoord geven op die vragen en voorgangers helpen die zelf niet bedreven waren in het gesprek met critici van de kerk en met twijfelende gelovigen.
Hoofdregel is dat we ons niet blindstaren op de letter van de evangeliën. Wie dat wel doet, ziet veel tegenstrijdigheden. Wie let op de geest van het geschrevene, vindt ze niet. Een voorbeeld: het tijdstip van Jezus' kruisiging. Volgens drie evangelisten was dat op het derde uur (bijv. Mar. 15, 25). Maar Johannes noemt het zesde uur. Hoe dat kan? Volgens Augustinus werd Jezus tweemaal gekruisigd. De eerste keer toen de joden Hem verwierpen. Dat was het derde uur. De tweede keer was de daadwerkelijke kruisiging. Zo redeneert Augustinus de tegenspraak weg. Terecht? Nee, dat niet. Johannes gebruikte de Romeinse tijdrekening en de andere evangelisten de joodse. Maar wel een mooie gedachte.
Geestelijke betekenis
Met zijn verklaringen van schijnbare ongerijmdheden wil de kerkvader tegenstanders van het geloof de mond snoeren. Sommigen zijn naarstig op zoek naar tegenstellingen. Maar volgens Augustinus hebben ze geen been om op te staan. De evangeliën vormen een eenheid. Ze zijn alle vier door een en dezelfde Geest geïnspireerd en verwijzen uiteindelijk naar één evangelie: Christus.
Verder wil de kerkvader gelovigen sterken in het geloof, hun kennis van de evangeliën vergroten en eveneens hun vaardigheid vermeende tegenstrijdigheden onschadelijk te maken.
Augustinus' harmonie van de evangeliën bestaat uit korte paragrafen waarin telkens een probleem wordt benoemd, behandeld en weerlegd. Een soort handboek dus. Ondertussen is het een doorlopend verhaal van de evangeliën.
Soms zoekt Augustinus de verklaring van een 'schijnbaar' verschil in een diepere geestelijke betekenis van een bijbeltekst. Maar op een ander moment is duidelijk dat de evangelist andere woorden gebruikt voor een en dezelfde gebeurtenis. Of hij vermeldt iets wat een ander weglaat. God heeft de evangelisten gedachten ingegeven die zij op een eigen manier hebben verwerkt. Hij heeft niet hun pen vastgehouden bij het schrijven. Goddelijke inspiratie ging samen met menselijke activiteit.
Leeshouding
Voor een goed verstaan van de evangeliën is de leeshouding van groot belang. Je moet ervan doordrongen zijn dat ze door de Heilige Geest zijn geïnspireerd. De bijbeltekst vraagt een eerbiedige benadering. In de tekst spreekt God zelf.
Tegelijkertijd moet je de Schrift met gezond verstand lezen. Schijnbare oneffenheden kun je soms al met enig nadenken verklaren. Bijvoorbeeld dat Jezus op verschillende momenten dezelfde vraag heeft gesteld. Zoals: 'Wie zeggen de mensen dat Ik ben?' Lucas vertelt dat Jezus eerst alleen was, in gebed, en daarna zijn leerlingen die in de buurt waren, deze vraag stelde. Maar volgens Marcus was Jezus onderweg. Augustinus merkt op dat alleen diegenen over zo'n oneffenheid struikelen die zelf onderweg nog nooit gebeden hebben! Opnieuw: typisch Augustinus. Prachtig.
Verder is belangrijk dat we elk woord en elke zin in de evangeliën zien in het licht van het geheel van de Schrift. De evangelisten geven geen letterlijk verslag van gebeurtenissen. Bijvoorbeeld de chronologische volgorde van het verhaalde is van ondergeschikt belang. Het doel van de evangelisten is opwekken tot liefde voor God en de naaste.
Soms geven ze gesproken woorden iets anders weer. Maar ook dan geldt: de waarheid zit niet vast aan punten en komma's.
Vier werelddelen
Waarom vier evangeliën? Misschien wel omdat er vier werelddelen zijn! In de tijd waarin Augustinus leefde, waren alleen Europa, Afrika en Azië bekend. Het zou nog heel lang duren voordat Amerika en Australië werden ontdekt. Toch hield men rekening met een onbekend, vierde continent. Augustinus denkt dat er misschien wel vier evangeliën moesten zijn omdat God wilde dat heel de wereld het evangelie zou horen! De vier evangelisten vormen de heilige vierspan van Christus, waarmee Hij de wereld doorrijdt.
Twee evangelisten waren discipelen van Jezus: Matteüs en Johannes. Zij hebben het eerste en het laatste evangelie geschreven. Ook in die volgorde, althans volgens Augustinus. Marcus en Lucas waren geen discipelen, maar wel leerlingen van de apostelen. Deze twee staan in het midden. Waarom? Ze moeten bij de hand worden genomen door de eerste en de laatste, Matteüs en Johannes! Opnieuw: typisch Augustinus!
Volgens de kerkvader heeft Marcus het evangelie van Matteüs ingekort. Matteüs onderstreept het koningschap van Christus. Elke koning heeft volgelingen. Zo heeft Matteüs in Marcus een volgeling gevonden. Lucas daarentegen onderstreept het priesterschap van Christus. Een hogepriester gaat altijd alleen het heiligdom in, zonder volgeling. Daarom kunnen we begrijpen dat Lucas niemand heeft die zijn evangelie heeft ingekort, aldus Augustinus.
Wij zeggen: Marcus is het oudste evangelie, Matteüs en Lucas hebben daarvan gebruikgemaakt. Bij zijn poging om de evangeliën met elkaar in overeenstemming te brengen gebruikt Augustinus een methode die in wij vandaag niet meer kunnen verantwoorden. Zijn methode gaat voorbij aan het eigene van de evangeliën. Maar toch heel mooi te lezen hoe tweeduizend jaar geleden werd gezocht naar een uitleg van de evangeliën. Vier evangelisten, één evangelie is de eerste volledige Nederlandse vertaling van Augustinus' harmonie van de evangeliën. Complimenten voor de uitgever!
D. J. Steensma, Feanwâlden
Naar aanleiding van: Aurelius Augustinus, Vier evangelisten, één evangelie [De consensu euangelistarum]. Vertaald en van aantekeningen voorzien door Ton Hertogh, Sander van der Meijs en Leo Wenneker. Ingeleid door Joost van Neer en Martijn Schrama O.S.A., Uitgeverij DAMON Budel 2012, 384 blz., € 44,90 (ISBN 978 94 6036 029 9).