Wie was profeet?
De profeten spreken en handelen alsof de hemel op instorten staat, omdat Israël ontrouw aan God is geworden. God heeft een last op hun ziel geworpen. Zij gaan gebukt onder de felle hebzucht van de mensen, die hen schokt. Geen menselijke stem kan ten volle uitdrukking geven aan de verschrikking van het lijden van mensen. De profetie is de stem van God voor de uitgebuite armen en de ontheiligde rijkdommen van de wereld. God toornt in de woorden van de profeet.
De profeet is een beeldenstormer, die ter discussie stelt dat, wat ogenschijnlijk heilig is, vereerd wordt en ontzag inboezemt. Geloof dat als een zekerheid gekoesterd wordt en instituties waaraan een bijzondere heiligheid wordt toegekend stelt hij aan de kaak als schandelijke pretenties.
God is compassie, geen compromis. Daarom is het woord van de profeet een schreeuw in de nacht. Terwijl de wereld gerust is en slaapt, voelt de profeet een rukwind uit de hemel. Hij moet Gods pathos laten zien. Daarom zijn de boeken van de profeten vol van goddelijke liefde én teleurstelling, van genade én verontwaardiging.
Het bovenstaande is een samenvatting van het antwoord dat Heschel in het eerste hoofdstuk geeft op de vraag: Wat voor mens is de profeet?
Dat antwoord heeft hij gevonden door een intensieve omgang met de teksten van de profeten. In de volgende hoofdstukken doet hij daar verslag van. Dat loopt in hoofdstuk 12 uit op een schets van zijn overtuiging dat God primair wil worden gediend door liefde, recht en rechtvaardigheid. Zonder die keert God zich tegen onze erediensten en gebeden. Profeten onthullen het onrecht, omdat recht doen het hoogste gebod is. Gods oproep door de profeten tot gerechtigheid is gebaseerd op zijn eeuwige zorg voor zijn wereld en volk. Heschel noemt dat Gods pathos, dat bij Hem het hoogste is.
Wat was hun taak?
In deel 2 zet Heschel uiteen waarom naar zijn overtuiging pathos het belangrijkste is dat we over God kunnen zeggen. Het is Gods reactie op de menselijke geschiedenis. De mens roept bij God het pathos van zijn liefde of toorn op. Hij is namelijk intens betrokken op de mens. De profeten kregen van God de opdracht het inzicht dat zij van zijn actuele pathos kregen aan het volk door te geven.
In andere godsdiensten en in het Griekse denken is er sprake van verzet tegen de gedachte dat er in God bewogenheid en betrokkenheid zou zijn. Daarmee zou te menselijk van God worden gedacht. Heschel noemt pathos echter juist Gods opperste eigenschap, uiting van zijn liefde en zorg. Daarbij moeten Gods woede en toorn niet worden vergeten, want die zijn gerechtvaardigde verontwaardiging bij onrecht en kwaadwilligheid. Gods toorn is geen willekeur, maar zijn opkomen voor slachtoffers van menselijke wreedheid en een oproep tot omkeer. De woede van God duurt een ogenblik, zijn liefde is eeuwig. Zijn woede is geen emotionele uitbarsting, maar hoort bij zijn voortdurende zorg. Zijn toorn is een tragische noodzaak, een ramp voor de mens en een verdriet voor God. De toorn van God is uitgestelde liefde, barmhartigheid in verborgen gedaante, minder erg dan verlatenheid door God. Want in zijn toorn blijkt Gods betrokkenheid.
Door die betrokkenheid - zijn mededogen – is de betrokkenheid van de profeet op God ontstaan. Hij draagt Gods liefde en toorn in zijn ziel. Maar evenzeer heeft hij het volk in zijn hart. Daarom profeteert hij, om het volk tot berouw te bewegen, de mens innerlijk te bekeren, de liefde te laten herleven en Israël te verzoenen met God.
Vervolgens geeft Heschel in een aantal hoofdstukken uitvoerig aandacht aan de gangbare godsdienstwetenschappelijke theorie dat profetie zich bijna overal ter wereld voordoet, onder andere in de vorm van extase, poëtische inspiratie, waarzeggerij, dromen of profetische inspiratie. Heschel ziet de overeenkomsten wel, maar toont helder aan dat er een fundamenteel verschil is tussen al deze verschijnselen en het optreden van de Hebreeuwse profeten. Dat wordt dikwijls over het hoofd gezien.
In tegenstelling tot andere ‘profeten’ ontvangen de Bijbelse profeten incidenteel een boodschap van God. Die is niet voor henzelf, maar zij moeten die doorgeven aan anderen. Zij zoeken geen antwoord van God te krijgen op vragen van mensen, maar geven vragen van God door, die daarop antwoord van de hoorders verwacht. Daarom zijn de Bijbelse profeten wezenlijk anders dan welke vergelijkbare figuren ook.
Ten slotte vergelijkt Heschel de relatie tussen profeet, priester en koning bij andere volken en in Israël. Bij andere volken was de koning meestal god(delijk), en dus boven de wet. Ook traden ze vaak als priester op. In Israël was God echter de koning; Hij verwachtte van de koningen dat zij zouden regeren naar zijn wil. Zij hadden dus maar een beperkt gezag. Tevens hadden ze geen bevoegdheid als priester op te treden. Daarvoor was een priesterstam. De profeten ten slotte waren onafhankelijk. Zij moesten Gods oordeel geven over het optreden van de koningen en priesters. Zo nodig moesten zij hun woorden en daden veroordelen.
Heschel komt tot de slotsom dat Gods wezen door ons niet te kennen is, maar wel zijn betrokkenheid op mens en wereld. Daarom is God niet ‘iets ver weg’, maar ‘Iemand hier’. Hij is het die de mens zoekt, en niet het object van een menselijke zoektocht.
Conclusie
Het bovenstaande is een beknopte weergave van de inhoud van deze studie. Het is een schitterend boek. Die kwalificatie geldt ook voor de uitgave: prachtig gebonden, gedrukt op mooi papier en een fantastische lay-out. De vertaling lijkt me goed; ze leest in elk geval soepel. Ik heb deze studie geboeid gelezen en er veel van geleerd, al was het alleen maar dat we als christenen vaak een verkeerd beeld van God hebben. En een blinde vlek voor de heftige vermaningen van de profeten en hun schildering van de woede van God. Gods toorn staat in dienst van zijn liefde. Hij wil namelijk vanuit een intense betrokkenheid gerechtigheid tot stand brengen.
D. Visser, Amersfoort
Abraham Joshua Heschel, De Profeten. Oorspronkelijk in 1962 in het Engels verschenen. Vertaling Hans van der Heiden, uitgave van Skandalon: Vught 2013, 654 p., € 50, 00 (ISBN 978 94 90708 74 0).