In het vorige artikel kwamen twee manieren van leven aan bod. Een leven waarin men de weg naar geluk of naar God vooral ziet als een weg van plichten en verantwoordelijkheden (de oudste zoon uit de gelijkenis van de verloren zoon). De ethische weg. En een weg naar geluk die vooral bestaat uit doen waar je zin in hebt (de jongste zoon). En het is bedenkelijk dat niet alleen de samenleving maar ook de kerk vooral oudste zonen waardeert.
Men is zelfs dol op dit type mens. Een mens die rekening houdt met de verwachtingen van anderen, met tradities en regels. Hij krijgt daarvoor erkenning en waardering. Dat er ook een andere, minder leuke kant aan zulke mensen zit, merken we trouwens óók in de kerk. Je plicht doen uit angst (om zegen, beloning of hemel te zullen missen) verzuurt een mens. Misschien niet direct maar wel bij het ouder worden. Temeer als hij ziet dat het de ander wel voor de wind gaat, dat die plezier heeft en hijzelf zegen lijkt te missen. Of als hij jaloers wordt op mensen die maar doen waar ze zin in hebben. Eigenlijk wil hij dat ook wel eens. Oordeel, jaloezie en verwijt zijn de ingrediënten van een plichtsmens.
Wie doorgaans op minder sympathie kunnen rekenen zijn de jongste zonen, de bohemien en de kunstenaar. De prostituee en de kritische vragensteller. Of de kont-tegen-de-krib-keerder, de plezierzoeker, de rokkenjager en de lapzwans. Of de samenwoners, al of niet homo. Deze opsomming, ik besef het, kent geen enkele samenhang behalve dan dat al deze mensen niet in een of ander gareel lopen.
Mengvorm
In de praktijk zijn de meeste mensen niet enkel oudste of jongste zoon. Veelal is sprake van een mengvorm. Een beetje van dit (plicht, fatsoen) en een beetje van dat (eigen zin). En in het algemeen is dit erg gunstig voor de verzuringsgraad. De meeste christenen én ongelovigen lossen het zo op. Maar overeind blijft dat Jezus in zijn gelijkenis aangeeft dat geen van beide wegen een mens gelukkig maken en doen thuiskomen. Dus ook niet de mengvorm.
Want ook al zorgt die mengvorm ervoor dat we enerzijds niet al te veel verzuren (oudste zoon) en anderzijds niet in de goot belanden of financieel vastlopen (jongste zoon), echt bevredigend is het niet. Kiest een mens op enig moment voor plicht zonder een gevoel van liefde daarbij, dan kan er innerlijk verzet en woede optreden. Plicht om de plicht (het hoort nou eenmaal zo) werkt niet motiverend. Kiest een mens op enig moment voor zijn eigen zin, dan kan gemakkelijk een schuldgevoel komen bovendrijven: eigenlijk moet ik … In bepaalde psychotherapie worden deze twee tegenpolen de top-dog (‘je hoort zus en zo …’) en underdog (‘ja maar, ik heb zin …’) genoemd. Een diep innerlijk conflict. Doe ik wat anderen verwachten, volg ik de regels of doe ik waar ik zelf zin of behoefte aan heb?
Verontschuldiging en veroordeling
We zitten dan dus opgezadeld met onvrede bij plichtsbetrachting enerzijds en schuldgevoelens bij het doen van je eigen zin anderzijds. Die negatieve gevoelens moeten op hun beurt ook weer worden ‘opgelost’. Schuldgevoelens worden weggewerkt door verontschuldiging <<sluiten>>. We zeggen dan: Ik heb zo mijn best gedaan, nu mag ik wel eventjes … We spelen advocaatje. En de innerlijke wrok en onvrede worden omgezet in een veroordeling van die ander. Die ánder die zoveel eist (de vader in de gelijkenis) of niks uitvreet (de jongste zoon). We spelen aanklagertje.
Herkenbaar in de kerk, of niet? Daar kunnen we ook mopperen op het feit dat zo weinig mensen al het werk moeten doen. Herkenbaar is ook dat moreel gedrag dat enkel gebaseerd is op wilskracht (het heilige moeten) vermoeit. Onze wil is als een spier die moe wordt. We hebben geen zin meer, zin in iets anders, iets leuks.
Escape
We kennen waarschijnlijk allemaal wel het zogenaamde escapegedrag, bij onszelf of de ander. We moeten bijvoorbeeld even ‘afreageren’ omdat we al die tijd zo beleefd, ‘ingehouden’, plichtsgetrouw of wat ook zijn geweest. Dat kan zich bijvoorbeeld uiten in koopgedrag, roddelen, snoepen, zuipen of porno. We kennen ook het fenomeen van een dubbelleven. Vooraanstaande kerkleden tegen wie iedereen opziet vanwege hun gelovigheid en voorbeeldigheid en bij wie later blijkt dat ze de boel hebben opgelicht, of dat ze pornoverslaafd zijn of een buitenechtelijke relatie hebben. Kerkleden zeggen dan: Zo’n keurig iemand, dat had ik niet verwacht. Maar het is júist te verwachten! Want dorre plichtsbetrachting werkt als een gevangenis. Op een bepaald moment wordt het teveel, te saai en gaat het benauwen. En moeten de bloemetjes worden buiten gezet. Dit valt eigenlijk heel goed te begrijpen. Onze afkeuring hierover is overigens weer zo’n oudste-zoon-reactie…
Met geen van beide wegen worden we ‘heel’. We komen niet tot onze bestemming. We komen niet thuis, bij onszelf niet en bij God niet. Plicht (ethiek) en ‘eigen zin’ (plezier) blijken niet het geluk te brengen waar de mens zo op hoopt. Het zou mooi zijn als die twee te verenigen zijn! Zou dat de derde weg kunnen zijn?
De derde weg
De derde weg is de weg van de liefde. Daarom ook die uitnodiging van de Vader. Een uitnodiging om aan zijn liefde en zijn feestmaal deel te nemen. Feestje? Dat klinkt als iets voor zoon twee. Maar juist zoon één verlangt er ook zo naar! Naar plezier en vreugde. Naar zinvolheid.
Waarom de liefde? De liefde blijkt namelijk het enige te zijn dat plezier (vreugde, zinvolheid) met plicht kan verbinden. Want liefde verandert plicht in welgemeende, zinvolle zorg voor de kwetsbare ander. Dit soort zorg schenkt ook de gever zelf vreugde, dwars door de moeiten heen. En liefde die verbonden is met plezier laat een mens niet langer leeg achter zodra het pleziertje voorbij is. Want de liefde blijft. En dat is genoeg.
Met het woord ‘liefde’ komt er een belangrijk woord binnen ons gezichtsveld: relatie. Want liefde kan alleen maar ontvangen en doorgegeven worden in de relatie. Allereerst van de Vader aan ons, en via ons, als trechters, aan de ander. De eerste stap die oudste en jongste zonen hiervoor dienen te zetten is hun valse zelfredzaamheid te doorzien en te erkennen. Van zelfgenoegzame plichtsvervulling (de oudste) tot vruchteloze zelfvervulling (de jongste). De Vader staat dan al jarenlang buiten te wachten, om ze tegemoet te rennen. Een patriarch onwaardig! Om jongste en oudste zonen met Zijn liefde en nabijheid te vervullen. En als zelfs Hij zich zo ‘idioot’ (vergeef me het woord) durft te gedragen, zich niet bekommerend om zijn imago, wie zijn wij dan wel, vooral de oudste zonen onder ons, dat we zelf nog zo hechten aan onze morele imago en inspanningen?
In het derde, laatste artikel zullen we nog wat langer stilstaan bij de oudste zoon en de weg van de liefde.
Nynke Sikkema, Hoogeveen