In Friesland ligt Augustinusga, één van de acht oude dorpen in de gemeente Achtkarspelen. Het is vernoemd naar de grote kerkvader die in de vierde eeuw geboren werd. Waarom? Omdat de kerk, waarvan de toren uit de dertiende eeuw stamt, ook zo heette. Maar wie was die Augustinus eigenlijk?
Augustinus, Noord-Afrikaan van geboorte, was een man met grote talenten. Iemand met een scherpzinnige geest. Een begaafde schrijver en leraar. Een bisschop die men graag raadpleegde vanwege zijn wijze adviezen. Maar vooral een overtuigd christen, die de kerk hartstochtelijk verdedigde tegen aanvallen van buitenaf en van binnenuit.
Velen kennen zijn erenaam: doctor gratiae, leraar in de genade. En inderdaad: in alle toonaarden heeft Augustinus Gods genade bezongen. Wie wij zijn en wat wij doen – in alles zijn we afhankelijk van God. In de weg die Hij met ons leven gaat tot aan onze eeuwige bestemming is Hij de eerste. Daarom is het ook zo belangrijk om Hem te kennen en te weten wat Zijn wil is.
Het centrale thema van de theologie van Augustinus is dan ook de openbaring van God, en dan op twee manieren: in het Woord en in Christus zijn Zoon. Wie God wil leren kennen, moet zich richten op de Schrift en op de centrale betekenis van Christus daarin.
Dat dit de overtuiging van Augustinus zou worden, was in zijn jonge jaren allesbehalve vanzelfsprekend. De jonge Augustinus worstelde met diepe levensvragen en zocht de antwoorden daarop aanvankelijk in de filosofie en in groeperingen die aan sekten deden denken.
Maar het kwam goed: hij bekeerde zich tot het christendom en liet zich op zijn drieëndertigste in Milaan dopen. Het lezen van de Bijbel had hem tot inzicht gebracht, en vooral de apostel Paulus had hem wakker geschud. Hoe dat precies is gegaan, heeft hij beschreven in zijn Belijdenissen, onbetwist het bekendste werk van Augustinus. Het boek is feitelijk een langgerekt gebed, waarin hij zijn hart voor God uitstort, zijn zonden belijdt en God op vrijwel elke pagina looft en prijst.
Genade
Na zijn doop in 387 ging het snel. Vanuit Italië naar Noord-Afrika teruggekeerd, vormde hij met gelijkgestemden een leefgemeenschap die de basis vormde voor de latere Augustijner kloosterorde. Drie jaar na zijn doop werd hij tot priester gewijd en nog weer vier jaar later tot bisschop. Hij wijdde zich aan de theologiestudie en schreef boeken: over de drie-eenheid bijvoorbeeld, maar ook over meer praktische onderwerpen als het onderwijs of het huwelijk. En laten we vooral zijn preken niet vergeten. Er zijn er zo’n vijfhonderd bewaard gebleven.
Augustinus had het als bisschop bepaald niet makkelijk. De strijd met Donatisten en Pelagianen nam jaren in beslag. Donatisten waren volgelingen van bisschop Donatus. Zij hadden er grote moeite mee dat de kerk vergeving schonk aan christenen die tijdens de christenvervolging onder keizer Diocletianus hun geloof hadden verloochend. Onder hen waren ook veel priesters. Velen kregen naderhand berouw en wilden zich weer bij de kerk voegen. De Donatisten wilden hen dat weigeren. Sacramenten die door deze priesters werden bediend, waren ongeldig. Donatisten wilden een volstrekt zuivere, smetteloze kerk.
Augustinus was van mening dat die smetteloze kerk op deze aarde niet mogelijk is; de kerk is een gemengd gezelschap van gelovigen en ongelovigen. Ook hing de geldigheid van een sacrament volgens hem niet af van de zuiverheid van degene die het bedient. En als er in de kerk geen plaats is voor vergeving, waar dan wel? Na vele disputen en synodes bleek het Donatisme overwonnen, al werkte het nog wel een tijd door.
En dan waren er ook nog de Pelagianen, medestanders van de monnik Pelagius. Zij keerden zich tegen de grote nadruk die Augustinus legde op de genade. Wordt de mens daardoor niet helemaal uitgeschakeld? Heeft hij dan niet een vrije wil gekregen die hem in staat stelt een keuze te maken of hij naar Gods geboden wil leven of niet? Augustinus beantwoordde die vraag met een nee. Door de zondeval van Adam heeft de erfzonde zijn intrede gedaan en ook de menselijke wil aangetast. Vanuit zichzelf is een mens niet meer in staat Gods geboden te vervullen, hij heeft daarvoor de genade nodig. Wat God ons beveelt te doen, moet Hij ons Zelf geven.
Pelgrim
In het jaar 410 gebeurde wat niemand in het Romeinse Rijk voor mogelijk had gehouden: de stad Rome werd geplunderd en viel in handen van de Goten. Vele vluchtelingen zochten een veilig heenkomen in Noord-Afrika.
Augustinus riep zijn gemeente op gastvrij te zijn en hulp te verlenen. Zelf ging hij diep gebukt onder de beschuldiging dat de val van Rome de schuld van de christenen zou zijn. Zij hadden immers de goden verlaten. Augustinus verdedigde zich in zijn boek De stad van God. Daarin tekent hij de wereldgeschiedenis als een voortdurende strijd tussen twee steden: de stad van God en de aardse stad. Zij staan tegenover elkaar als liefde tegenover haat en gerechtigheid tegenover ongerechtigheid. Uiteindelijk zal de geschiedenis echter uitlopen op de overwinning van de stad van God. In die stad ligt ook de bestemming van de christen, die beseft dat hij hier op aarde geen blijvende stad heeft maar als een pelgrim op weg is naar de grote stad van God, die in het verschiet ligt.
Voor Augustinus eindigde de aardse pelgrimstocht in 430. Op zijn ziekbed bad hij voortdurend de boetepsalmen. Op 28 augustus overleed hij, 76 jaar oud. Zijn overblijfselen zijn in de achtste eeuw overgebracht naar de San Pietro-basiliek in Pavia (N-It.).
De invloed van Augustinus is alle eeuwen door groot geweest, maar vooral in de Middeleeuwen en tijdens de Reformatie. Luther en Calvijn beschouwden beiden Augustinus als 'hun' kerkvader. En dat had alles te maken met de wijze waarop hij in leven en werken had laten zien dat wij het in alles moeten hebben van Gods genade alleen.
Christa Boerke, Apeldoorn
drs. C. T. Boerke is docent (Nederlandse) kerkgeschiedenis aan de Theologische Universiteit Apeldoorn.