'Daar heb ik een goed gevoel bij', is een uitdrukking die we nogal eens horen. Het gevoel werkt voor velen als een geweten. Wie zou tegen zijn emotie in willen gaan? Anderen zeggen: 'Ik weet wat ik doe.' Maar weten we altijd echt wat we doen? Weten we welke levenswijze past bij de echte werkelijkheid? Of leven we in een schijnwerkelijkheid, en passen we onze manier van denken en leven daarop aan?
Vrijheid is een groot goed. De Bijbel spreekt daarover, en vertelt ook wat ware vrijheid is: leven naar de orde die God heeft gegeven! In die orde heeft de mens een belangrijke plaats ontvangen. Hij kan pas tot zijn doel komen als hij zich daarnaar schikt. Alleen zo kan hij bloeien en vrucht dragen. Maakt hij zich daarvan los, dan verliest hij zijn vrijheid. Echt vrij ben je alleen binnen de goede orde die God heeft gemaakt.
Inzicht
Zo was de eerste mens vrij. Maar daarvoor was wel inzicht in die schepping nodig. Gelukkig gaf God hem daartoe een prima instrument: zijn verstand. Adam wist welke manier van leven paste bij de goede schepping. Hij kon toen details in de schepping begrijpen, en kreeg ook inzicht in het geheel daarvan.
Ja, zijn begrijpen was beperkt: hij bleef mens en was geen God. Maar toch had de schepper zijn mensenkind begiftigd met verstand, wijsheid en inzicht in de geschapen werkelijkheid! Daardoor kon hij echt vrij zijn.
Vrij-zijn is: leven in overeenstemming met de geschapen orde. Deze vrijheid is onlosmakelijk verbonden met verstandig-zijn: eerbied voor de orde van de schepping.
Wie die orde verwerpt, eet van de verboden vrucht. Hij verwerpt wat God gemaakt heeft, en … verliest zijn vrijheid. Onvrijheid is er voor wie geen inzicht heeft in de schepping, en aan haar orde voorbijgaat.
Met de zondeval hebben wij allen onverstandig gehandeld. Dwaas zelfs. Gelukkig heeft God ons niet helemaal overgegeven aan onze dwaasheid. We blijven – hoewel gebrekkig – mensen die kunnen nadenken. Dat nadenken kan leiden tot schuldbesef. Dat is altijd zo geweest in de geschiedenis. Een teken van de algemene goedheid van de Here! Ook mensen die zich van Hem hebben afgekeerd, of Hem nooit hebben gekend, 'weten' maar al te vaak dat zij schuldig zijn. Dan spreekt het geweten! Dat geweten kan zelfs heel krachtig spreken. Het stelt schuldig zoals een rechtbank een verdachte schuldig stelt, en veroordeelt. Maar dat geweten kan ook vrijspreken, en rust geven.
Gevallen
Er is een tijd geweest dat mensen het geweten een ereplaats gaven, als instrument van het verstand. Dat was in de zeventiende en achttiende eeuw. Allerlei gevallen waarmee het geweten in aanraking kon komen, werden onder de loep genomen. Sommigen die deze 'gewetensgevallen' bespraken, hielden daarbij ernstig rekening met de Bijbel. Anderen stelden de redenering van het verstand voorop. Zo vulden mensen op verschillende manieren het geweten in, steeds vanuit de kracht van het verstand.
Je moest – zo werd geleerd – je geweten volgen: zijn eisen zijn vergelijkbaar met de bevelen van een vorst. Mensen ervoeren het geweten maar al te vaak als een dwingeland. Maar kon je daaraan ontkomen? Je geweten is toch een werking van het verstand? Je weet toch dat je niet aan zijn eisen kunt voorbijgaan? Vooral niet als deze eisen overeenstemmen met wat de Bijbel zegt.
Maar toen sloeg de twijfel toe... Dat gebeurde vooral aan het einde van de achttiende eeuw. Mensen gingen twijfelen aan hun kennis van de werkelijkheid om hem heen. Is er méér kennis mogelijk dan de kennis van wat je ziet en waarneemt?
Je kunt dingen analyseren. Je kunt nagaan wat iets is, en dat onder woorden brengen, en dat nog eens met andere woorden zeggen, maar dan houdt de kennis toch ook op? Hoe kun je iets weten over wat je niet ziet? Kun je dan wel iets weten over de orde van de schepping? Je kunt die orde toch niet aflezen uit de wereld om je heen? Je ziet veel, maar kun je daaruit conclusies trekken over wat je zou moeten doen? Over hoe we moeten leven? Hoe we onze samenleving moeten vormgeven?
Omwenteling
Toen die twijfel opkwam, vond er een omwenteling plaats in het denken van mensen. Vanaf dat moment was er een sterke beweging op gang gekomen. Natuurlijk was die er al langer, in het verborgene. Maar nu was de geest uit de fles. Degene die de fles ontkurkte was David Hume.
Deze geleerde in Schotland zei ronduit dat we eigenlijk geen kennis hebben van de wereld om ons heen. We weten niet wat de wereld is. We hebben wel vermoedens. Maar meer ook niet, zo zei hij. En we kunnen evenmin uit wat we zien en waarnemen, conclusies trekken over wat we moeten doen. We moeten bij ons gevoel te rade gaan, dat ons zegt wat goed is, en wat verkeerd. Je kunt dat niet via een redenering vaststellen. Kennis van de orde waarin God alles heeft geschapen, is niet mogelijk. Het verstand helpt je niet verder in de vraag wat je moet doen of laten. Alleen het gevoel, aldus Hume.
Nee, in zijn eigen tijd had deze gedachte nog geen direct zichtbare revolutionaire gevolgen. De hele westerse wereld was doordrenkt met christelijk gedachtegoed. Ook het gevoel van mensen was gevormd, tot op zekere hoogte. Maar … toch was er iets veranderd. Vanaf dat moment ging onze westerse wereld er anders uitzien.
Daarbij kwam nog een ander punt. Mensen wilden vrij zijn van de druk van het geweten dat zomaar dingen kon gaan gebieden. En als je spreekt over vrijheid, dan gaat het toch over wat je zelf wilt of niet wilt? Er was ook eerder in de geschiedenis een beweging geweest waarbij de wil een grote plaats innam. Maar vanaf het einde van de achttiende eeuw komt deze beweging opnieuw met heel veel kracht naar voren.
Daarbij was het verstand sterk aan de wil gebonden. Dat leek een gelukkige greep. Mensen wilden vrij zijn: dat is juist een zaak van de wil. Tegelijkertijd bleef het geweten zijn plaats houden, maar nu niet langer gebonden aan het verstand, en aan inzicht in de geschapen orde van God, maar gebonden aan de menselijke wil. Het verstand was daarmee een dienstknecht geworden van de wil. Ondertussen werd wel steeds duidelijker dat die wil van nature gebonden is aan de zonde.
En nu …
Ware vrijheid is er alleen maar in een herstelde verhouding tot God. Dan is er respect en eerbied voor de orde van zijn schepping. Je luistert naar het woord dat tot je komt vanuit het werk van zijn handen. Dan is er inzicht in zijn scheppingswerk.
Dit inzicht blijft in deze bedeling maar al te vaak gebrekkig en beperkt. Dat geldt ten aanzien van de details in die orde, maar ook ten aanzien van het geheel daarvan. Maar toch, de HERE schenkt de zijnen wijsheid.
Onze cultuur heeft zich daarvan echter radicaal afgekeerd. Mensen menen dat zij pas vrij zijn als zij hun levensstijl naar eigen goeddunken kunnen inrichten. Hun geweten wordt gevoed door een gevoel dat niet langer doordrenkt is van bijbelse noties. Het geweten mist inzicht in de orde van de schepping, terwijl kennis van die orde een voorwaarde is voor echte vrijheid.
Hoe je die kennis krijgt? Vanuit de overmacht van het spreken van God door de werken van zijn handen. En vooral vanuit de Schrift, zijn bijzondere openbaring. Zo geeft Hij op een speciale wijze inzicht in zijn werk. Uiteindelijk zal ons verstand daardoor gevoed moeten worden.
Het evangelie luidt dat God dat in Christus geschonken heeft. In Hem is er herstel van de eenheid tussen verstand en wil, die met de zondeval verloren ging. En de Geest maakt dat je niet zo snel zoekt naar een goed gevoel, maar zoekt naar inzicht in de orde van Gods schepping, en zo toetst wat Hem welbehaaglijk is.
D. J. Steensma, Feanwâlden