‘Akke van der Werf, in hoeveel stukken bestaat de waarachtige bekering van de mens?’ Dat is de vraag die ds. J.W. Felix in Heeg in de tijd van het Reveil in de leerdienst over zondag 33 stelde. Akke ging staan en antwoordde: ‘In twee stukken, in de afsterving des ouden en in de opstanding des nieuwen mensen.’ Dominee zei: ‘Je hebt goed geantwoord Akke, ga maar weer zitten.’
Dit is een voorbeeld van een leerdienst zoals deze op veel plaatsen in ons land in het verleden werd gehouden. De leerdienst kende een dialogisch element, zoals de Heidelbergse Catechismus die zelf ook kent. Leren op de wijze van het samenspel van vraag en antwoord.
Zo is het begonnen in Heidelberg in 1563. Nadat de catechismus tot stand was gekomen, werden er nieuwe kerkdiensten ingevoerd: leerdiensten, die in de plaats van de vespers kwamen. Heidelberg ging leren in de driehoek: gezin, school en kerk. De kinderen moesten de vragen en antwoorden van de catechismus thuis of op school leren. Zij gingen op zondagmiddag met de meester naar de kerk. Moesten daar voorin zitten en na de uitleg van de catechismus in de preek door de predikant zeiden ze de vragen en antwoorden op. Dat zal voor die kinderen best spannend geweest zijn. Te meer omdat hun ouders en veel andere gemeenteleden ook aanwezig waren.
Moeder
Zo is het begonnen met de leerdienst. Gewone catechisaties kende men toen nog niet. Je zou kunnen zeggen dat de leerdienst de moeder van de catechese is. Wat mij betreft: een moeder om in ere te houden. Wat een geweldig initiatief eigenlijk! Men kende voor die tijd nauwelijks iets wat op het leren van het geloof leek. Men vond het ook helemaal niet nodig. Je geloofde als gewoon gemeentelid (de leek) wat de kerk geloofde en dan was het goed. Persoonlijke kennis van de Bijbel en de inhoud van het geloof was niet nodig.
Daarmee brak de Reformatie. Niet alleen de geestelijken moeten de inhoud van het geloof kennen, maar iedere gelovige. Geloven en kennen hebben alles met elkaar te maken. Geloven is in een persoonlijke relatie met de Heere leven. Het is Jezus Christus kennen. Geestelijk mondig worden is ontwaken uit een geestelijke slaapstand. Anders ben je als die man van wie Hosea zegt: je bent (!) uitgeroeid omdat je zonder kennis bent (Hosea 4:6).
De gemeente van Heidelberg werd een lerende gemeente. Dat begon dus bij de kinderen, als gedoopte leden van de gemeente. Maar daar bleef het niet bij. Het geloof leren, leren geloven, is een levenslang leerproces. Een proces van dagelijks leren geloven en zich bekeren.
Datheen
Vanuit Heidelberg is de catechismus in de vertaling door P. Datheen (1566) ons land binnen gekomen. In een ommezien van tijd veroverde dit leerboekje over de enige troost vele harten. Al heel gauw werden de eerste leerdiensten in ons land gehouden. Het streven van de nieuwe gereformeerde kerk was om evenals in Heidelberg elke zondagmiddag een leerdienst te houden. De Nationale synode van Den Haag in 1586 besloot tot deze wekelijkse invoering. Een prachtig streven, waar de eerste tijd weinig van terecht kwam. Een van de redenen was dat de predikanten het lieten afweten. We kunnen dit niet, zeiden ze. Nou, dan moet je het maar leren.
Bastingius schreef een uitstekende verklaring als hulpmiddel voor de catechismusprediking. Het is in het begin veel gebruikt naast het Schatboek van Ursinus. De aanhouder wint. Aan het eind van de zeventiende eeuw is de leerdienst ingeburgerd. De achttiende eeuw is een echte bloeitijd voor deze dienst geworden. Schotel vertelt: ‘Nimmer, nimmer was echter de kerk zoo bezet als des namiddags: dan ontmoette men er niet alleen, gelijk thans, de burgerij, maar ook den adel en patriciër.’ Helaas is het zo niet gebleven. In de negentiende eeuw zette een daling in. Het gevolg is geweest dat de leerdienst als vast fenomeen op het rooster van preekbeurten vandaag vaak niet meer te vinden is. Een uitzondering vormen de kerken die ontstaan zijn uit de Afscheiding (en de Doleantie). Daar neemt in veel kerken de leerdienst een vaste ereplaats in. Hulde!
Dwarsdoorsnede
Wie kennisneemt van de honderden prekenbundels over de Heidelbergse Catechismus in ons land, staat versteld van de geestelijke ‘Fundgrube’ die men daarin aantreft. In de bundel: Het ene lied en de vele stemmen (2013), heb ik er voorbeelden van gegeven. Daar zijn bekende verklaringen bij zoals van Smytegelt en Van der Kemp. Maar ook andere, soms juweeltjes, zoals van Sibersma en Van der Hagen. Tot op de dag van vandaag worden er nieuwe uitgaven gepubliceerd.
Wie een dwarsdoorsnee van deze literatuur maakt, ontdekt al gauw de verschillende stromingen van het gereformeerd protestantisme in ons land. Te denken valt aan de theologische verschillen tussen Voetianen en Coccejanen in de zeventiende eeuw. Maar ook die inzake de vraag hoe we delen in het heil. Ds. B. Holwerda (1953-1955) denkt daar wel anders over dan ds. G. H. Kersten (1948). Onderlinge verschillen, bijvoorbeeld over de al of niet veronderstelde wedergeboorte van A. Kuyper werden nogal eens breed uit gemeten. Vaak wordt de toon dan polemisch (strijdend, red.). Wat doet het dan weldadig aan als je dat polemische niet tegenkomt en er een andere irenische, pastorale geest waait. Daar is toch de gemeente vooral mee gediend: leiding ontvangen in de gezonde bijbelse wegen van het geloof.
Ik eindig dit artikel met een anekdote die dr. O. Noordmans vertelt: Er was eens een predikant in Friesland die in zijn preek iets lelijks over de Heidelbergse Catechismus zei. Toen stond er ineens een vrouw op in de kerk, ze klapte de stoel waarop ze zat dicht en zei: ‘Se matte my net oan de catechismus komme’, en ze verliet de kerk. Friese duidelijkheid!
W. Verboom, Harderwijk
Prof. dr. W. Verboom is emeritushoogleraar geschiedenis van het gereformeerd protestantisme aan de Universiteit Leiden. Hij heeft tijdens de vormingscursus van de Christelijke Gereformeerde Kerken lessen verzorgd over de leerdienst.