In het reformatiejaar dat achter ons ligt is aan de reformator uit Wittenberg veel aandacht gegeven. Er zijn goede woorden over hem gesproken. Tegelijkertijd roept de figuur van Maarten Luther gemengde gevoelens op. Hij heeft namelijk verschrikkelijke dingen over de joden gezegd.
Die woorden doen ons pijn, vooral omdat we weten dat Israël een bijzondere plaats heeft ontvangen in de geschiedenis van God met deze wereld. Hij koos Israël uit om zijn heil te verkondigen in deze wereld. Heinrich Bullinger, ook een reformator, zei over een van de anti-joodse geschriften van Luther dat het bij de zwijnen af was.
Verschrikkelijk
Inderdaad, hij heeft verschrikkelijke dingen gezegd. Bijvoorbeeld dat synagogen en scholen van de joden moeten worden afgebrand: 'Wat niet wil branden moet men met aarde overdekken, zodat niemand daar meer iets van kan terugvinden, voor eeuwig niet. Het zou ook goed zijn als er vuur uit de hel bij zou worden geworpen. Dan zou God zien dat het ons ernst is'. 'En de wereld zou het ook moeten zien, dat wij met zo'n synagoge hebben gedaan wat nodig was. In dat huis lasterden joden de God, Vader van zijn Zoon. Bovendien moeten ook hun huizen worden afgebroken. Want daarbinnen doen ze hetzelfde als in hun scholen. Ze moeten weten dat zij geen heersers zijn in ons land, zoals ze pochen, maar in ballingschap zijn en als gevangen leven. Hun gebedenboeken en geschriften moeten worden vernietigd, de rabbijnen mogen geen onderwijs meer geven, en er moet een verbod komen op godsdienstige samenkomsten.'
Vast en zeker moet je de uitspraken van Luther zien in het licht van datgene wat hem als prediker en theologie dreef: de belijdenis dat een zondaar alleen door het geloof wordt behouden, en niet door de werken van de wet. Dat laatste was echter kenmerkend voor de joodse religie, aldus Luther. Juist omdat hij het evangelie van de rechtvaardiging wilde onderstrepen, ging hij zo fel tekeer tegen de joden. De joden werden het symbool van iedereen die zich tegen het evangelie verzet.
Huiveringwekkend
Hoewel Luther vanaf het begin van zijn werkzame leven scherpe woorden heeft gesproken tegen het joodse volk en een anti-joodse houding had, sprak hij vooral in de laatste fase van zijn leven heel scherp. Huiveringwekkend zelfs. 'Het past helemaal in het oordeel van Christus dat zij giftige, bittere, wraakgierige, valse slangen, sluipmoordenaars en duivelsgebroed zijn, die heimelijk steken en schade berokkenen... Een christen heeft naast de duivel geen giftiger, bitterder vijand dan een jood.' Het waren woorden tegen een volk dat door God was apart gezet. Wat dat betreft ligt er schuld bij hem. Je vraagt je af of deze schuld van hem is afgenomen, en hoopt dat het zo zal zijn.
We kunnen begrijpen dat Luther teleurgesteld was over het feit dat de joden zich niet bekeerden. Die bekering was volgens hem wel degelijk mogelijk geweest, omdat door de reformatie het evangelie weer zuiver klonk, bevrijd van de zuurdesem van Rome. Zo had hij zich aanvankelijk ook geuit. Maar de bekering van de joden bleef uit, en dat gaf teleurstelling.
Verder is het zo dat we Luther moeten zien in de context van zijn tijd. Over het algemeen werd in zijn tijd heel negatief over joden gesproken, en ook in de eeuwen daarvoor was dat gebeurd. Je moet ook beseffen dat er in Europa in die tijd verschrikkelijke oorlogen woedden. Het einde van de tijden leek aangebroken. Er waren geruchten dat de invloed van de joden op christenen zou toenemen. Mogelijk ging Luther ook daarom nog heviger tegen hen tekeer. Nee, niet dat mensen dan maar het recht in eigen hand moesten nemen om zich tegen hen te keren, maar hierin lag volgens hem wel een taak van de overheid. De overheid moest haar verantwoordelijkheid verstaan en hen bestraffen door bijvoorbeeld verbanning, tenzij ze zich bekeerden tot Christus. Sterker nog, God zelf had besloten dat ze bestraft moesten worden. Dat kwam duidelijk uit in hun verdrijving uit het beloofde land.
Antisemitisme
Toen Luther deze woorden opschreef, had hij beter moeten weten, vanuit het evangelie waarvoor hij opkwam. Had de apostel Paulus niet geschreven dat God zijn beloften ten aanzien van Israël niet vergeet? Luther wilde opkomen voor het evangelie van genade, en christenen beschermen tegen een terugval in een wetsreligie, maar het middel dat hij gebruikte stelt hem schuldig ten opzichte van het joodse volk. Zijn woorden vonden goede ingang in Nazi-Duitsland. Met een beroep op Luther werd de haat jegens joden aangewakkerd. Belangrijke figuren uit het nationaalsocialisme hebben zich op hem beroepen.
Luther stond in zijn haat jegens het joodse volk niet alleen. Heel de geschiedenis van het zogenaamde 'christelijke Westen' kent dergelijke perioden. Het antisemitisme is een brede stroom in de geschiedenis van het Westen. Maar Luther heeft hierin een belangrijke stem gehad.
Een predikant (ds. J. de Vreugd) zei: 'Ik heb in de loop van de jaren Luther nogal eens geciteerd in mijn preken; ik denk niet dat ik dat nog onbevangen zal kunnen doen'. In dit verband heeft de reformator inderdaad echt geen goede naam.
De context waarin hij zijn verschrikkelijke uitspraken deed, zijn geen verontschuldiging. Voor ons is kennis ook van dit stukje van de kerkgeschiedenis van belang om recht te doen aan de Schrift, en uit liefde voor onze oudste broer.
D.J. Steensma, Feanwâlden