In het vorige nummer heb ik heel summier iets verteld over het leven van J. Koopmans (1905-1945). Hij is een van de mensen die tijdens de bezetting verzet geboden hebben. Hij deed dat als christen op grond van zijn theologie.
Ik kondigde in dat artikel al aan dat ik in dit nummer in wil gaan op wat het volgens Koopmans te zeggen heeft dat we in een vrij land leven. Wat is vrijheid eigenlijk? Theologisch gesproken zijn we hier op het terrein van Gods voorzienige zorg over zijn schepping. Hij zorgt door zijn zon te doen opgaan over bozen en goeden. Die zorg is niet hetzelfde als zijn bijzondere zorg die ons in het Evangelie verkondigd wordt. In die eerste zorg deelt ieder schepsel, de tweede wordt ons deel door het geloof. Wat nu is de verhouding tussen die twee vormen van zorg?
Gods zorg
Dat klinkt als een theoretische vraag, maar dat is het allerminst. De lijnen naar het leven zijn hier kort. In verschillende theologische tradities is die vraag naar de achtergrond geraakt en daar staan de twee vormen van zorg tamelijk onverbonden naast elkaar. Het zijn dan twee parallelle lijnen waarlangs de Here God werkt, die weinig met elkaar te maken hebben. De voorzienige zorg waar allen in delen kan dan gemakkelijk uitgangspunt worden voor een visie op de samenleving en de cultuur waar de spanning uit verdwenen is – ik zal dat straks verder uitleggen, maar ga eerst even door met het verder inkleuren van het plaatje.
De gestalten van Gods zorg, zoals vrijheid, een volk, een land kunnen dan van een zekere wijding voorzien worden en een eigen taal gaan spreken. In Duitsland, maar ook in Nederland waren in de jaren dertig van de vorige eeuw verschillende theologen die vanuit dit soort zogenaamde ‘scheppingsordeningen’ een heel bouwwerk optuigden: wie tot een volk hoorde, was om die reden al verplicht tot trouw aan dat volk. Er is niet veel fantasie voor nodig om te bedenken hoe dat in de Duitse samenleving van de dertiger jaren van de twintigste eeuw gehoord en gebruikt werd. De toespraken van Hitler waarin hij claimde dat zijn successen helder duidelijk maakten dat de Voorzienigheid aan zijn kant stond zijn vruchten die hun sappen trekken van deze zelfde wortel.
Spanning
De spanning is eruit weg, zo schreef ik boven. Gods zorg over allen en de zorg die in het Evangelie aan het licht komt zijn twee onverbonden lijnen. Koopmans schuift daar een grendel voor. Als hij Gods zorg over allen aan wil duiden, gebruikt hij de term: Gods geduld. Hij heeft het nooit – zoals anderen in dit verband wel deden – over ‘algemene genade’. Die term geduld houdt blijvend zichtbaar dat Gods verhouding tot deze wereld een kritische is. God spaart ons, zo zegt Koopmans, ‘opdat wij er zijn zullen als Christus spreekt.’ De gaven van Gods geduld – en leven in een vrij land is zo’n gave! – zijn gaven met een bedoeling. God geeft leven, licht, voedsel, kleding, een volk <<cursief>>opdat <<einde cursief>>wij het leven dat ons zo ten deel valt, gebruiken om Christus te vinden. Wie ze anders gebruikt en dus de spanning er afhaalt, parasiteert op de voorzienigheid.
Heel kenmerkend komt het uit in een schets die Koopmans geschreven heeft over Jona 4 waar hij zegt over de wonderboom: ‘Er wordt voor schaduw gezorgd, opdat hij Gods goedheid over Ninevé rustig tot zich zal kunnen laten doordringen.’ Koopmans heeft hiermee een krachtig middel in handen om kritische vragen te stellen aan eenieder die in Gods zorg over allen een eigen taal wil herkennen die verschilt van de taal van het Evangelie. Wie van een volk iets eigens wil maken, krijgt van Koopmans te horen: ‘De bestemming van een volk is kerk te worden.’
Vandaag
Deze gedachten – ik heb het natuurlijk maar heel kort aangeduid – lijken me van groot belang voor vandaag. Om te beginnen binnen de kerk. De ruimte rondom de kerk mogen we rustig en in zekere zin verwachtingsvol bekijken. De Here God is daar bezig met zijn zorg over allen en Hij geeft die zorg opdat mensen Christus vinden. Wanneer we mensen om ons heen aanspreken met het Evangelie, richten we ons tot mensen met wie de Here God allang bezig is, met wie Hij in gesprek is. Zij zijn immers voorwerp van zijn zorg?
Een tweede punt dat me erg belangrijk lijkt: we horen vandaag in de politiek weer veel spreken over volken, over vrijheid – sommige partijen doen bewust een beroep op de categorie ‘volk’. Wie als christen wil deelnemen aan het debat, zal grondig beseffen dat zaken als een volk, een land, vrijheid, welvaart en wat er verder allemaal niet is, uiteindelijk relatief zijn en dat ze alleen dan goed gebruikt worden, wanneer we de ruimte die ons ermee geschonken wordt gebruiken om God in zijn bijzondere zorg, dat is in Jezus Christus te vinden. Dat zal vaak een kritisch geluid betekenen. Maar deze kritiek ontspringt dan aan het ene Woord van de Here God. Onze vrijheid is een groot geschenk van Hem die ons nog veel meer gunt dan dat: Hij is op ons heil bedacht.
C.C. den Hertog, Nijmegen