Het vorige artikel uit deze serie ging over het heilig avondmaal. In dit laatste artikel komt de maaltijd des Heeren opnieuw aan de orde. Over het avondmaal in de Vroege Kerk hebben we relatief veel bronnen.
Een bijzondere ruimte in de catacomben is de zogenaamde Capella Graeca. Deze ruimte die wordt afgesloten door een tongewelf is door christenen gebruikt als eetkamer. De uitrusting van deze kamer doet in alle opzichten denken aan de eetkamers van de Romeinen, die we vanuit de oudheid over hebben.
In Pompeji hebben we verschillende eetkamers waar deze ruimte sterk op lijkt. Met name de stenen bank aan één kant van de kamer doet sterk denken aan de stenen aanligbanken in Pompeji, hoewel de diepte van deze stenen bank aanzienlijk minder is. Op de bijgevoegde foto is op de eerste boog de komst van de drie wijzen te zien en op de achterliggende boog Christus die met Zijn discipelen de maaltijd gebruikt. Op deze boog zien we ook manden met brood.
Viering van de maaltijd des Heeren in de Capella Graeca
Gelet op de specifiek christelijke afbeeldingen in deze ruimte, gelet ook op de vorm van een gebruikelijke klassieke eetkamer en de stenen bank die hierin terug te vinden is komen we tot de volgende constateringen. Allereerst moet deze ruimte door christenen als eetkamer gebruikt zijn. We mogen daarbij ook zeker aannemen dat ze hier hun «cursief» agape «einde cursief», hun liefdesmaaltijd, hebben gehouden. Daarbij is het ook niet vreemd om te denken dat tijdens deze maaltijd de dood des Heeren werd herdacht. Op de boog zijn namelijk ook zeven manden met brood afgebeeld. Deze verwijzen naar de wonderbare spijziging waarbij zeven manden met brood over waren (Mat.15,37). In het vroegchristelijke geschrift de Didache wordt een koppeling gemaakt tussen de maaltijd des Heeren en de wonderbare spijziging. Deze koppeling vinden we echter ook hier, want op de ene schaal liggen twee vissen en op de andere schaal vijf broden.
Duidelijk zijn de links en rechts ook de manden te zien die verwijzen naar de overvloed aan brood bij de wonderbare spijziging. Het is belangrijk om een dergelijke afbeelding niet geïsoleerd uit te leggen. Daarom is hierna nog een andere fresco weergegeven, waarop deze manden eveneens goed te zien zijn.
Op deze fresco zijn zelfs tien manden met brood te zien. Deze manden verwijzen naar de eerste wonderbare spijziging, waarbij twaalf manden met brood over waren. Bij zorgvuldige beschouwing blijkt dat op het origineel ook twaalf manden moeten hebben gestaan. De schaduw van de twaalfde mand is rechts nog duidelijk te zien, links is de afbeelding afgekapt.
Van een eetkamer in de catacomben naar een altaar in de kerk
Na 313 kreeg de kerkbouw een enorme impuls. Het christendom had nu vrijheid van godsdienst gekregen en bouwde kerken om hierin de onzichtbare God te aanbidden en te vereren. Vanaf de vierde eeuw verschenen er ook altaren in de apsis van de kerken.
Bij deze altaren werden de avondmaalsvieringen gehouden. Uit mozaïeken kunnen we opmaken dat deze altaren met een laken werden gedekt tijdens de vieringen. De gelovigen kwamen om dit altaar heen staan en ontvingen brood en wijn van de bisschop.
In de preken van Augustinus kunnen we deze avondmaalspraktijk heel goed volgen. Een ontwikkeling die we zien in vergelijking met het begin is dat er staande aan de bediening werd deelgenomen, terwijl de maaltijd des Heeren in de catacomben zittend werd gevierd. Ook de Vroege Kerk laat in dit opzicht dus een bepaalde ontwikkeling zien. Maar deze ontwikkeling heeft de zeggingskracht van dit bijzondere sacrament nooit wezenlijk doen veranderen.
M.A. van Willigen
Prof. dr. M.A. van Willigen is bijzonder hoogleraar Bijbeluitleg vroege kerk aan de Theologische Universiteit te Apeldoorn