De tien geboden kregen in de middeleeuwen een steeds belangrijker plaats in de liturgie en het onderwijs van de kerk. Deze lijn is door de reformatie voortgezet. Luther begon zijn catechismi zelfs met een uitleg van de tien geboden.
Luther zag voor de wet vooral twee functies. De eerste functie heeft vooral betrekking op de overheid. De overheid kan aan de hand van de wet ervoor zorgen dat het kwaad dat mensen doen, wordt ingedamd. De tien geboden zijn een regel voor het burgerlijke leven. De tweede functie betreft het aanwijzen van zonde. De wet is een spiegel. Zij ontdekt de zondaar aan zichzelf. Zo is de wet een tuchtmeester tot Christus: ze drijft hem uit naar de verlosser van zonde en schuld.
Calvijn
Meer dan Luther beschouwde de reformator Calvijn de tien geboden als de wil van God voor het leven van een christen. Daartoe onderstreepte hij de onderwijzende functie van de wet. Deze derde functie van de wet is volgens Calvijn zelfs de belangrijkste. De tien geboden zeggen de gelovigen wat zij moeten doen. Ze hebben blijvende betekenis voor het welzijn van mens en samenleving. Wie daaraan gehoorzaam is, laat dan ook iets van he karakter van God zien. Zo kan de gelovige onder leiding van de Geest die gehoorzaamheid aan die geboden geeft, enigszins in zijn leven uitdrukken wie God is. De wet bevat daarom méér dan eerste beginselen. Ze bevat álle plichten van vroomheid en liefde. Deze plichten worden door een goede uitleg boven water gehaald.
De kern van de decaloog heeft dan ook volgens Calvijn altijd en overal geldingskracht. Ook Christus heeft deze kern vastgehouden. Dit is dan ook volgens Calvijn de belangrijkste functie van de decaloog: het onderrichten, leiden en vermanen van gelovigen. Daarmee wil Calvijn onderstrepen dat het oude en nieuwe verbond een eenheid vormen. Wat Christus heeft gedaan op dit gebied was enkel en alleen uitleggen wat in het oude verbond al besloten lag; Hij heeft daaraan niets nieuws toegevoegd. De vraag daarbij is of dan het nieuwe van het ene verbond wel voldoende tot zijn recht komt.
Lage Landen
Evenals Luther plaatste Calvijn aanvankelijk de uitleg van de tien geboden voorop in zijn onderwijs aan de kerk. Later veranderde dat. Dan volgt de uitleg van de decaloog op de uitleg van de apostolische geloofsbelijdenis. Zo doet ook onze Heidelbergse Catechismus (1563). Deze plaatst de uitleg van de decaloog in het deel dat gaat over de dankbaarheid voor de verlossing. Opvallend is overigens dat aan het einde daarvan (Zondag 44) toch weer de beschuldigende functie van de wet naar voren komt (de wet in haar functie om uit te drijven naar Christus).
Als in de Nederlanden de prediking van de reformatie voet aan de grond heeft gekregen, betekent dit dat het onderwijs in de tien geboden veel aandacht krijgt. Zij vormen een vast element in de liturgie en de prediking, en zij blijven dat ook in het gereformeerd-protestantisme. Zo ook in onze kerken.
De tien geboden vormen de kernwoorden van de bijbelse voorschriften. Zij waren niet alleen van belang voor het oude Israël, maar zijn ook van belang voor de nieuwtestamentische gemeente.
Ruimte
De tien geboden namen in het oude Israël een unieke plaats in. God eiste dat zijn verbondskinderen hun verbondsleven dienovereenkomstig zouden vormgeven. Deze geboden markeerden de ruimte waarbinnen zijn volk moest leven: wie in deze ruimte blijft, is gehoorzaam aan zijn wil, en voldoet daarmee ook aan zijn bedoeling van God met zijn leven. Wie daarentegen deze ruimte verlaat, is ongehoorzaam aan zijn wil, en voldoet dan niet aan de bedoeling van God met zijn leven. Zijn leven (zijn mens-zijn) komt daarmee niet tot zijn bestemming. Hij gaat niet alleen in tegen de wil van God, maar verloochent ook zijn eigen geschapen-zijn. De tien geboden bakenden in het oude Israël een levensruimte af, waarbinnen het leven in ware vrijheid kon plaatsvinden, en waarop de zegen van God rustte.
Vanuit het Oude Testament blijkt de unieke plaats van de decaloog uit het gegeven dat God zelf deze woorden met zijn vinger in stenen platen heeft gegraveerd (Ex.31,18). De uitvaardiging ervan ging gepaard met geweldige tekenen, 'gesproken op de berg, uit het midden van het vuur, de wolk en de donkerheid, met luide stem' (Deut.5,22). God sprak deze woorden zélf. Hij voegde daar ook niets aan toe, zo staat er (Deut.5,22). Het volk Israël moest voorbereid zijn op het ontvangen van deze geboden (Ex.19,10-13). De stenen platen met de tekst van deze geboden werden in de ark van het verbond bewaard (Deut.10,1-5).
Ook voor de kerk vandaag zijn de tien geboden van belang. Dit belang blijkt onder meer hieruit dat elementen van de tien geboden in het Nieuwe Testament voorkomen. Enkele afzonderlijke geboden worden daarin aangehaald (Mat.19,18-19; Rom.13,8-10; Jak.2,11), vooral die geboden die direct betrekking hebben op de omgang met de naaste. Jezus zei dat Hij de geboden heeft vervuld (Mat.5,17). Ook de tien geboden dus.
(wordt vervolgd)
D.J. Steensma, Feanwâlden