Bernard van Clairvaux (1090-1153) was een man die in zijn tijd bekendheid en gezag genoot. Hij functioneerde als raadsman voor Rome; mede door zijn bemoeienis werd een conflict naar aanleiding van een pausverkiezing opgelost.
Hij predikte overal in Europa de tweede kruistocht om Jeruzalem te bevrijden van de moslims. Wat overigens een grote mislukking werd. Dat hij naast het werk als abt van zijn kloosterorde ook nog tijd vond om te schrijven is verbazingwekkend.
Oeuvre
Bernard is in latere eeuwen het meest bekend geworden vanwege zijn 86 preken over het Hooglied. Deze preken waren vooral bedoeld voor zijn kloosterbroeders, maar hebben een brede verspreiding gevonden. Hij dankt er zelfs zijn bijnaam aan: 'honingvloeiende leraar', omdat men vond dat de preken hem als honing uit de mond vloeiden. Geheel in de geest van zijn tijd legde hij het Hooglied allegorisch uit: de bruid is de kerk, of ook wel de individuele ziel, die zich naar Christus als de bruidegom uitstrekt.
Daarnaast hadden ook andere, voor hem actuele onderwerpen, zijn aandacht: zo schreef hij over de krijgsdienst, de doop, de genade, de vrije wil. Specifiek mystieke geschriften zijn o.a. «cursief» De ommekeer <<einde cursief>>(1140) dat gaat over de levensveranderende betekenis van het Woord van God, en «cursief» De bezinning «einde cursief» (1148-1152/53) oftewel meditatie. Voor alles wat hij schreef was een concrete aanleiding. Aan zijn fraaie schrijfstijl is te zien dat hij goed was opgeleid in de grammatica en de retoriek. Ook blijkt in zijn werken een grote Bijbelkennis. Teksten citeert hij vaak uit het hoofd (en daarom lang niet altijd even getrouw).
Schrift
Bernard had zondermeer de bereidheid om uit te gaan van de autoriteit van de Schrift. Hij beroept zich er maar al te vaak op. Ook voert hij in zijn werken vaak Bijbelse personen ten tonele als David, Paulus en Johannes, die bij hem dan sterk functioneren als typen van religieuze ervaring. Zij kunnen de gelovigen daarin tot een voorbeeld zijn. Bij zijn uitleg van de Schrift vormen de oude kerkvaders een onmisbare hulp, vooral Augustinus.
Hoewel Bernards liefde voor de Schrift groot is, is zijn liefde voor de traditie van de kerk dat ook. Hoeveel daarin ook is misgegaan, zijn trouw aan de kerk was onvoorwaardelijk. Het lijkt dan ook niet onterecht om te stellen dat bij Bernard Schrift en traditie nagenoeg op één lijn staan. Een protestant fronst dan toch even de wenkbrauwen.
Pausspiegel
In 1145 raakten Schrift en traditie elkaar wel heel bijzonder rond de benoeming van paus Eugenius III. Deze man was monnik geweest in Clairvaux en dus een beschermeling van Bernard, die zich grote zorgen maakte of deze Eugenius wel opgewassen zou zijn tegen dit zware kerkelijke ambt. Het vormde de aanleiding tot zijn vijfdelige boek «cursief» De bezinning «einde cursief», dat ook wel “
‘de pausspiegel’ wordt genoemd. Daarin adviseert Bernard Eugenius om te midden van de vele taken die hij heeft zijn monastieke spiritualiteit toch vooral niet op te geven. Wil de paus een echte opperherder zijn, dan zal hij niet zonder meditatie kunnen. 'Zij beteugelt de gevoelens, stuurt de daden, corrigeert overdrijvingen, bouwt de zedelijkheid op, verleent het leven eerbaarheid en orde en schenkt tenslotte een dieper weten van de goddelijke en menselijke dingen,' zo schrijft Bernard. Hij besluit zijn boek met een uitleg van Efeziërs 3,18 over het kennen van de lengte, breedte, hoogte en diepte in de drie-enige God. Want dat is immers het doel van de bezinning: verder te komen in het kennen van God.
Dat proces kan niet buiten het Woord van God om gaan. Zo spreekt God ons aan en worden harten omgevormd. Als Bernard over deze dingen schrijft wordt hij bijna lyrisch en laat hij ook iets van zijn eigen ervaring zien:
'Het Woord is levend en krachtig (Heb.4,12) en zodra het in mijn binnenste kwam, wekte het mijn sluimerende ziel, bewoog het mijn hart, maakte het week en verwondde het (Hoogl.4,9), want mijn hart was hard en van steen (Ez.36,26) en verkeerde in slechte gezondheid. Het Woord begon ook uit te rukken en af te breken, te bouwen en te planten (Jer.1,10), het dorre te besproeien, het duistere te verlichten, het geslotene te openen, het koude te ontvlammen, het kromme recht te maken en het heuvelachtige te vereffenen (Jes.40,4), zodat mijn ziel de Heer loofde en alles in mij Zijn heilige Naam (Ps.103,1).'
Vruchten
Het zijn prachtige ervaringen waarover hij schrijft. Toch mag het van Bernard daarbij ook weer niet blijven. Dan ligt zelfmisleiding op de loer. Mystieke ervaring mag niet in zichzelf rusten maar moet naar de praktijk vertaald worden. Bernard hanteert daarbij de woorden van Jezus dat men aan de vruchten de boom kent als criterium. Vandaar ook zijn overtuiging dat contemplatief leven steeds afgewisseld moet worden met actief leven. Dat houdt monniken, pausen en gelovigen in goede geestelijke gezondheid en met de beide benen op de grond. Het christenleven omvat immers niet alleen bidden, maar ook werken. Zelf heeft Bernard dat in praktijk gebracht door niet alleen binnen maar ook buiten de kloostermuren te pleiten voor verdieping en vernieuwing van het geestelijke leven.
Christa Boerke, Apeldoorn
Drs. C.T. Boerke is docent (Nederlandse) kerkgeschiedenis aan de Theologische Universiteit te Apeldoorn. In de Vormingscursus 2019-2020 heeft zij het bovenstaande onderwerp behandeld.