Liturgie is in de gemeenschap van de kerk gegroeid. Ze heeft een eeuwenlange geschiedenis achter de rug. Nu staat een levende traditie altijd open voor veranderingen, als het wezenlijke maar wordt bewaard en overgedragen. Dat laatste vraagt in ieder geval om kennis van (de geschiedenis van) de liturgie. Waarom gebeuren de dingen zoals ze gebeuren? Zitten daar bepaalde gedachten achter?
In de liturgische praktijk heb je het over vormen, uiterlijke verschijnselen. Maar deze staan niet los van de inhoud. Integendeel, de uiterlijke vormen maken zichtbaar waar het in wezen (inhoudelijk) om gaat. Daarom is spreken over vormen niet een oppervlakkige aangelegenheid. Goede vormen raken de kern.
Leitourgia
Het woord 'liturgie' komt van het Griekse woord 'leitourgia' (leitos, d.i. wat het volk aangaat; ergon, d.i. daad, werk). Te denken is aan een overheidstaak of openbare dienstverlening.
In de Griekse vertaling van het Oude Testament, en in het Nieuwe Testament betekent het woord: priesterlijke dienst (Luc.1,23; Heb.10,11). Daarnaast ook gebed van een gemeenschap (Hand.13,2) of zelfs collecte (Rom.15,27; 2Kor.9,12). Allerlei dienstwerk van de gemeente(leden) valt eronder. Onder ons heeft het woord liturgie de betekenis gekregen van (volg)orde van dienst; openbare handelingen tijdens de eredienst.
Gelijktijdig worden
Zoekend naar wat bijbels gezien wezenlijk is voor liturgie, stuiten we op het woord 'gedenken'. Dat is een centraal (liturgisch) begrip. Het is God zelf die 'zijn Naam doet gedenken' (Ex.20,24; Ps.111,4). Aan de samenkomst van de gemeente gaat een initiatief van de Heer vooraf. Hij roept samen. En samengekomen is zijn aanwezigheid bepalend. Daar bidden we om. Dat vieren we.
Bij het gedenken wordt het verleden een levende werkelijkheid voor vandaag en is er alle reden tot hoop voor de toekomst. Bij de viering van Pesach bijvoorbeeld gaat het erom 'dat iedere deelgenoot zichzelf moet beschouwen alsof hijzelf persoonlijk uit Egypte is getrokken'. Gedenken is zoveel als 'gelijktijdig worden met'. Gods verlossend handelen is present als een actueel gebeuren hier en nu.
In Jozua 4 is een voorbeeld te zien van hoe dat gedenken in zijn werk gaat (Joz.4,1-3.20-24). Twaalf mannen moeten het water van de Jordaan in om stenen uit het water te sjouwen en bij elkaar te leggen. Op zich is dat een volslagen zinloze handeling. Maar ze krijgen wel zin, die stenen. Ze worden een gedenkteken voor altijd (vs.7). Het zijn slechts dode stenen. Maar er komt een verhaal bij, en dan... Het is in feite het verhaal van de Here God die met Israël op weg is gegaan. Door een stapel gedenkstenen ontstaat er een spel van vraag en antwoord waardoor de wezenlijke dingen aan de orde komen.
Je zou liturgie een heilig spel kunnen noemen waarin God zelf naar ons toe wil komen en ons hart wil aanspreken met wat Hij voor ons heeft gedaan. De vormen doen ertoe. Om nog even terug te komen op die stenen uit Jozua 4: als die stenen er niet meer zijn, wordt er ook niets meer gevraagd. Dan worden ook de verhalen van God niet meer opgeroepen. Sterker nog, ze worden totaal vergeten. Psalm 78 vertelt van de ellende als Gods werken en wonderen worden vergeten.
'Onze' eredienst
Als de gemeente samenkomt om de daden van de Heer te gedenken, gebeurt dat gedenken in een bepaalde orde. De Bijbel geeft ons geen uitgewerkte orde van dienst. Maar onze orde van dienst is wel gegroeid vanuit een aantal bijbelse noties. De grondstructuur van onze liturgie is verbonden met de verkondiging zoals die vanuit de Bijbel naar ons toekomt.
Je kan hierbij denken aan Lucas 24,13-35 en Handelingen 2,42. Daar worden de contouren zichtbaar van enkele wezenlijke aspecten van de eredienst, te weten uitleg en verkondiging, viering van de Maaltijd, gebeden en diaconaat.
Als de gemeente samenkomt om te gedenken zijn er (idealiter) op zijn minst twee hoofdmomenten die met elkaar samenhangen: Schriftlezing, met daarbij uitleg en verkondiging, en het Avondmaal, of Maaltijd van de Heer. De doop is een ander hoofdmoment dat incidenteel plaatsvindt.
In een lange geschiedenis vanaf het Nieuwe Testament is rond deze hoofdmomenten een bepaalde structuur ontstaan. In de Oosterse kerk ziet deze er anders uit dan in de Westerse. De liturgische structuur in de kerk van het Westen is als een beweging die naar een bepaald hoogtepunt toe leidt en daarvandaan weer uit leidt. Die beweging is als volgt weer te geven: Voorbereiding - Dienst van de heilige Schrift - Dienst van heilige Tafel, met daarbij inzameling van gaven, dankzegging en gebeden - Wegzending en zegen.
Binnen dit raamwerk zijn varianten waar te nemen die de dienst ook een verschillend karakter geven. De voorbereiding kan daarbij als voorbeeld dienen. In een oecumenisch katholieke liturgie zijn Kyrie (Heer, ontferm U) en Gloria vaste bestanddelen. In korte bewoordingen doet de gemeente vanuit haar zorg om de schepping een appel op God wiens barmhartigheid geen einde kent. Daarom klinkt ook het Gloria. In een klassiek gereformeerde liturgie klinken de Tien Geboden/Tien Woorden of aanverwante passages. Het ene begin is vooral hymnisch van karakter, het andere vooral didactisch.
(Wordt vervolgd)
Jan Groenleer, Leiden
Ds. J. Groenleer is emeritus predikant. In 2019 verscheen van zijn hand het boek Rechte paden, kromme wegen. Een alfabetische wandeling langs liturgische praktijken - van aanvang tot zegen (Boekscout, Soest), ISBN 978 94 638 9653 5.