De eerdergenoemde studie Rijk en arm in crises wil meer bieden dan uitleg van de gelijkenis van de rijke man en de arme Lazarus uit Lucas 16. Het gaat niet alleen om de betekenis in de tijd dat Jezus deze parabel uitsprak. Al vormt de oorspronkelijke brontekst het hart van het boek.
De belangrijkste elementen uit Lucas 16 hebben de eeuwen door geklonken tegen een bepaalde religieuze en maatschappelijke achtergrond. De huidige studie besteedt, na de uitleg van Lucas 16 als brontekst, dan ook allereerst veel aandacht aan het verstaan van dit Bijbelgedeelte in de Noordelijke Nederlanden globaal vanaf 1500 tot 1700 binnen die context daar en toen. Om het verstaan van de gelijkenis in die tijd op het spoor te komen zijn de belangrijkste motieven in toneelspelen, preken en traktaten blootgelegd. Zo komen er naast toneelspelen van o.a. Dirk Volkertszn. Coornhert en Samuël Coster ook twaalf preken van Smytegelt over Lucas 16 aan de orde.
Rentmeesterschap
Zo tekenen zich in het verstaan van Lucas 16 en de vertolking daarvan een aantal belangrijke begrippen af. God is Eigenaar van alles en Hij vraagt van ons mensen dat wij als goede rentmeesters beheren wat Hij ons heeft toevertrouwd. Dat vraagt o.a. om navolging van Jezus in geloof en bereidheid om de naaste vanuit liefde te dienen met de goederen. Wie zo geloofszicht heeft gekregen op de juiste omgang met geld en goed, wordt ervoor bewaard zich te buiten te gaan aan excessen, overdaad en egoïsme. Misbruik ligt immers op allerlei wijze op de loer en kan zich uiten in gierigheid en schraapzucht ten koste van de medemens en als blokkade voor de echte dienst aan God. Iedere rentmeester zal eenmaal rekenschap moeten afleggen van zijn of haar beheer van datgene wat was toevertrouwd.
Dan blijkt in Lucas 16 op onthutsende wijze dat de rijke man nooit oog gehad heeft voor de arme die aan zijn poort lag. Als het voorgoed te laat is wordt het fiasco van zijn wanbeheer op dat punt ten volle duidelijk, met alle gevolgen van dien. Uit de mond van Lazarus vernemen wij geen enkel woord in Lucas 16, maar de rijke man is tot het laatst toe aan het woord om zo mogelijk de zaken naar zijn hand te zetten. Hij maakt echter geen schijn van kans, want het is nu voorgoed te laat.
Achtergrond
Om de motieven van Lucas 16 goed op het spoor te komen is het van belang om verder te luisteren. We moeten dan ook de oudtestamentische achtergrond van het Bijbels onderwijs over arm en rijk mee horen klinken. Armen zijn degenen die gebogen gaan onder drukkend onrecht en onderwerping. Dat brengt lijden met zich mee. Ze genieten veelal niet de volle rechten. Ze zijn vaak vreemdeling, wees, weduwe, hongerige, dakloze en onderdrukte. Mensen die we ook aantreffen in Jesaja 55, 2. De trotsen, spotters en kwaaddoeners verachten hen hartgrondig en buiten hen uit. Het recht van de armen wordt gebogen, maar Jahwe vergeet ze niet.
Het Lucaanse spreken over arm en rijk wortelt hecht in het Oude Testament. Recht en gerechtigheid vormen de grondslagen voor de heerschappij van de God van Israël. De arme staat onder Zijn bijzondere bescherming. Er mocht onder Israël geen sprake zijn van blijvende armoede, daarom waren er bepalingen van kracht om het erfdeel weer terug te brengen naar de oorspronkelijke familie die het toegewezen had gekregen. In niet mis te verstane bewoordingen hekelen de profeten de hebzucht, het schaamteloze onrecht en de uitbuiting van de armen door de rijken van hun dagen. Dat zal zeker leiden tot het oordeel van God, tenzij er hartgrondige bekering optreedt. De armen gaan gebukt onder schuldslavernij en uitzicht op een menswaardig bestaan is er voor hen niet. De ongenadige uitbuiters zien de armen, ellendigen niet als medemensen die hulp behoeven, maar zij worden juist nog verder vernederd en ontrecht. Jeremia o.a. heeft van Godswege vertolkt hoe al dat aangedane onrecht haaks staat op Gods bedoeling. Hij beoogt juist dat er in Israël ‘recht en gerechtigheid’ gedaan zal worden. Waar de rechten geschonden worden, kan men oordeel en straf tegemoet zien.
Actualiteit en perspectief
We kunnen het ethische kompas niet ongestraft verwaarlozen. In de aanloop naar de kredietcrisis en ook daarna is maar al te zeer gebleken dat dit leidt tot armoede, ongelijkheid en uitsluiting. Voor bepaalde lagen van de bevolking is het toekomstperspectief sober en vaak zelfs somber. De kloof tussen de verschillende groepen in de samenleving verdiept zich, mede door het gevoerde neoliberale beleid. De gevolgen komen vooral aan de onderzijde van de samenleving tot uiting in ontevredenheid en het gevoel er niet toe te doen. Men weet zich niet gehoord en keert zich af. Op wereldwijde schaal zullen de beide crises de spanningen en schrijnende tegenstellingen tussen arme en rijke landen vergroten.
Christenen weten echter van de werkelijkheid van kruis en opstanding. De doorbraak van Gods koninkrijk stempelt onze visie op armoede, rijkdom, ongelijkheid en uitsluiting. Hier zet Lucas 16 de zaken op scherp. Er is alleen perspectief als we Mozes en de profeten weer voluit serieus nemen en in die weg ons vertrouwen stellen op de God en Vader van onze Here Jezus Christus. Juist voor de kerk is er veel heilswerk aan de winkel. Het gaat dan om vreugdevol dienen waarbij ontvangen genade de kern vormt. Daarin wil deze studie wegen wijzen.
Dr. T.M. Hofman, Apeldoorn
N.a.v. dr. T.M. Hofman, Arm en rijk in crises. Een persoonlijke zoektocht naar de receptie en de relevantie van Lucas 16 over de rijke man en de arme Lazarus, BaanhoekBOEK: Sliedrecht 2020, 336 pag., gebonden en geïllustreerd, € 29,95, ISBN 9789083084800