Het is alweer een paar jaar geleden dat ik kennismaakte met Fred van Vliet. Hij sprak op de basisschool in ons dorp over zijn geschiedenis in de Tweede Wereldoorlog. Ieder jaar in april, mei verzorgen gastsprekers lessen op scholen in het hele land. Zij vertellen over hun oorlogservaringen en proberen van daaruit een les door te geven voor het heden.
Zijn verhaal maakte destijds een diepe indruk op mij en ook op de kinderen van groep 7. Het is 1943 en Fred is vijf maanden oud als zijn moeder het hartverscheurende besluit neemt dat hij moet onderduiken. Zijn vader Salomon Schachner is kort daarvoor opgepakt. Er wordt een goede plaats voor de baby gevonden. Niet lang daarna wordt ook zijn moeder Rachel opgepakt.
Later hoort Fred dat zijn beide ouders in 1944 zijn vermoord in Auschwitz. Fred woont nu bij een kinderloos echtpaar in Den Helder. Zij hebben ook een meisje van zeven jaar opgenomen in hun huis. Maar niet lang daarna worden de kinderen verraden door een buurvrouw. De kinderen worden meegenomen en naar de crèche gebracht, tegenover de Hollandsche Schouwburg in Amsterdam. Daar moeten ze wachten totdat ze op transport worden gezet naar Westerbork en vervolgens naar Duitsland. Gelukkig komt het niet zover voor Fred. Hij wordt de crèche uitgesmokkeld en voor de tweede keer in zijn nog maar korte leventje moet hij onderduiken. Hij komt terecht in Sneek, waar hij liefdevol wordt opgenomen in het gezin van de familie Van Vliet. Pas op zijn elfde jaar vertelt zijn pleegmoeder hem de geschiedenis van hem en zijn ouders.
Roman
Ik moet nog vaak denken aan het verhaal dat Fred destijds vertelde. En was dan ook verrast toen ik hoorde dat er een historische roman is geschreven over de crèche in Amsterdam. Betty Oudkerk is de hoofdpersoon in dit verhaal. Het boek is opgedragen aan haar eigen kinderen en aan al haar crèchekinderen, zij die mochten leven, en zij die zijn vermoord.
Het boek beslaat een periode van twee jaar, van 4 september 1941 tot 29 september 1943. Boven ieder hoofdstuk staat een datum, dan wordt in schuine letters uiteengezet wat de actualiteit is van dat moment. Vervolgens wordt de verhaallijn van de roman weer opgepakt.
Het verhaal start op de eerste dag dat Betty haar werk begint in de crèche. Deze was al opgericht in 1906, aanvankelijk voor Joodse kinderen, maar later werd het ook een opvang voor niet-Joodse kinderen. Het was de grootste en meest moderne kinderopvang van heel Nederland in die tijd. Betty is zeventien jaar wanneer ze daar haar opleiding als kinderverzorgster begint. Ze is trots op haar uniform, het maakt haar zichtbaar als kinderverzorgster, maar het uniform is ook gemaakt door Oudkerk Manufacturen, de stoffenzaak van haar ouders. Het gezin woont boven de zaak.
Gaandeweg het verhaal voel je hoe het net zich steeds strakker sluit om de Joden. Joden krijgen een ‘J’ in hun persoonsbewijs en moeten een ster dragen op hun kleding. Er komen allerlei verboden en anti-Joodse maatregelen. Omdat Joden niet meer in de tram mogen en geen fiets mogen bezitten, loopt Betty voortaan naar haar werk.
Schouwburg
De winkel wordt op een kwade dag afgenomen door de Duitsers, buren worden afgevoerd, de spanningen in het gezin lopen hoog op. Maar ondanks alles gaat het gezinsleven door.
Uiteindelijk ontkomt ook een groot deel van de familie van Betty niet aan deportatie en moord.
Alleen Betty, haar zus Lenie en jongere broer Japie overleven de oorlog.
Terwijl dit alles zich afspeelt gaat het werk in de crèche door. Inmiddels is de instelling veranderd in een opvangplaats voor kinderen van ouders die gevangen zitten in de Hollandsche Schouwburg. De situatie daarbinnen is afgrijselijk, af en toe wordt daar iets over geschreven. Ouders staan hun kinderen af tot het moment dat ze op transport moeten, dan worden gezinnen weer verenigd. Dat is ook de taak van de kinderverzorgsters: kinderen opvangen en klaarmaken voor transport.
Door moedig en slim handelen worden uiteindelijk veel kinderen gered. Ieder is daarin een onmisbare schakel en al deze schakels bij elkaar blijken een levenslijn voor ongeveer zeshonderd kinderen.
Het boek is prettig leesbaar. Het is vlot geschreven en hoewel het onderwerp loodzwaar is, is het de schrijfster gelukt om er toch luchtige situaties in te brengen. Betty wordt beschreven als een jonge moedige vrouw. Ze is een soms een flapuit en ook weleens onbesuisd waardoor ze nogal eens in problemen komt, maar daardoor is er ook plaats voor humor in het verhaal.
Kiezen
De schrijfster, Elle van Rijn, vertelt in haar nawoord waarom ze deze roman heeft geschreven:
‘De thematiek is van alle tijden. Het verhaal gaat over moed, over haat en over buitensluiten. Het roept dilemma’s op waar ieder van ons voor kan komen te staan. En wat doe je dan? Kies je voor angst of voor moed, voor wegrennen of voor blijven staan, voor jezelf of voor de groep?’
En tenslotte een laatste woord van Fred van Vliet aan zijn toehoorders tijdens de gastlessen die hij verzorgt: ‘De jeugd is de toekomst. Ik hoop dat jullie onthouden dat je nooit een heel volk mag veroordelen op basis van geloof of huidskleur. Tegenwoordig wordt gezegd: alle moslims zijn slecht. Onzin! Het merendeel is goed. Ik hoop dat jullie antisemitisme een beetje kunnen tegenhouden.’
Adriana Mens
N.a.v. Elle van Rijn, De crèche. Hollands Diep: Amsterdam 2020, 336 blz., paperback € 22,99, ISBN 978 90 488 5497 4