Ambrosius heeft niet alleen in de theologie maar ook in de liturgie een belangrijke bijdrage geleverd. Van hem zijn nog veertien hymnen over, waarvan we met zekerheid kunnen zeggen dat ze van hem zijn.
De hymnen van Ambrosius zijn heel bekend geworden en Augustinus verwijst hier ook naar in zijn Confessiones. Het is bekend dat Augustinus in Milaan de hymnen van Ambrosius gehoord heeft en hier diep van onder de indruk raakte.
Augustinus
Na zijn doop, toen hij het baptisterium verliet, hoorde Augustinus hymnen in de kerk zingen. Deze raakten hem diep. Hij schrijft hierover:
'Hoe weende ik bij uw lofliederen en gezangen, heftig geroerd door de liefelijk klinkende stemmen van uw Kerk! Die stemmen stroomden mijn oren binnen en de waarheid droppelde helder in mijn hart en vrome aandoeningen welden daaruit op, en mijn tranen stroomden en het was goed met hen' (vert. A. Sizoo).
Augustinus beschrijft ook hoe deze hymnen werden ingevoerd in de kerk van Milaan:
'Niet lang tevoren was de kerk van Milaan begonnen deze soort van vertroosting en opwekking te beoefenen en met grote ijver verenigden de broeders in de zang stem en hart. Het was namelijk een jaar of niet veel langer geleden, dat Justina, de moeder van de jeugdige keizer Valentianus, uw dienaar Ambrosius vervolgde ter wille van de ketterij, waarin zij door de Arianen gelokt was. Het vrome volk hield de wacht in de kerk, bereid te sterven met zijn bisschop, uw knecht. Mijn moeder, uw dienstmaagd, die de eerste was in bezorgdheid en waken, leefde daar voor haar gebeden. Ook wij, die nog niet verwarmd waren door de warmte van uw Geest, werden toch door de ontstelde en verwarde burgerij opgewekt. Toen is ingesteld, dat de lofliederen en de psalmen gezongen zouden worden naar de gewoonte van de Oosterse streken, opdat het volk niet door afmattende droefheid zou wegkwijnen: van die dag af tot op heden toe heeft dat gebruik zich gehandhaafd, terwijl vele, ja bijna alle kudden van U ook in de overige delen van de wereld het navolgen.'
Ook op andere plaatsen in de Confessiones citeert Augustinus Ambrosius’ hymnen. Een bijzondere plaats is bijvoorbeeld die plaats waar hij over het verlies van zijn moeder spreekt en ’s morgens wakker wordt. Hij herinnert zich dan een hymne van Ambrosius. De passage waaraan deze hymne ontleend is bespreek ik hier, om zodoende ook een indruk te geven van de context waarin Augustinus deze hymne aanhaalt.
Smart over smart
Augustinus beschrijft in Confessiones IX, xii, 29-33 hoe hij bij zijn moeder de ogen sluit, nadat zij haar laatste levensadem heeft uitgeblazen. Een geweldige droefheid overweldigt hem dan, hij begint te huilen, maar vermant zich. Ook zijn zoon Adeodatus begint te huilen, maar wordt door Augustinus en de anderen die bij hem waren tot rust en stilte gemaand. Uit het fragment uit de Confessiones blijkt dat Augustinus het niet passend vindt om op deze manier te reageren bij het overlijden van zijn moeder en hij spreekt ook duidelijk uit waarom hij dat niet passend vindt:
'Wij achtten het niet passend dit overlijden met tranenrijke klachten en zuchten te vieren, omdat men daarmee het ongelukkige lot der stervenden of hun algehele vernietiging (exstinctio, uitdelging) pleegt te bewenen. Maar zij stierf niet ongelukkig en stierf in het geheel niet. Hieraan hielden wij vast op grond van haar leven en haar ongeveinsd geloof en haar vaste beginselen.'
Uit wat Augustinus verder schrijft blijkt dat hij dit toegeven aan verdriet ook bij de begrafenis zelf niet passend vindt. Toch worstelt hij hier erg mee en betreurt hij het dat hij zich zo door zijn verdriet laat leiden. Hij krijgt dan ook, zoals hij het zelf beschrijft, smart over zijn smart en wordt op die manier door een dubbele droefheid gekweld. Hij bidt of God zijn smart wil genezen, maar dit gebeurt niet. Hij weet zijn tranen weliswaar te bedwingen, maar blijft op de dag van de begrafenis van zijn moeder de hele dag innerlijk diep bedroefd.
Rust en troost
’s Avonds neemt hij een bad om tot rust te komen ‘omdat ik gehoord had dat het Griekse woord voor bad, (waarvan het Latijnse is afgeleid) aanduidde dat het de onrust uit het gemoed wegneemt.’ De gehoopte positieve uitwerking van dit bad blijft evenwel uit. Augustinus beschrijft dit als volgt: ‘Ik baadde mij en bleef dezelfde die ik voorheen geweest was. Immers de bitterheid der smart zweette mijn hart niet uit.’ Augustinus gaat daarna naar bed. In de Confessiones zegt hij:
Daarop legde ik mij te slapen en ik ontwaakte en vond mijn smart niet voor een gering deel verzacht en, terwijl ik op mijn bed alleen was, herinnerde ik mij de ware verzen van Uw dienaar Ambrosius:
O God, Gij schepper van ’t heelal,
Die ’s hemels baan bestuurt, en kleedt
De dag met ’t schitterend zonnelicht,
De nacht met zoete sluimering,
Opdat de rust de leden sterkt
En weer in staat stelt tot het werk,
En de vermoeide geest verkwikt,
Bekommerden bevrijdt van zorg.
Het effect van het weer terugkomen van de inhoud van deze hymne is dat Augustinus ook terugdenkt aan zijn moeder, aan haar levenswandel, maar ook aan haar vroomheid, die vol heilige vriendelijkheid en welwillendheid was ‘tegenover ons’. Op dit moment laat hij zijn tranen de vrije loop ‘ze als een bed spreidend onder mijn hart. Het (=dit hart) rustte uit in hen, want daar waren Uw oren, en niet die van een mens, die mijn geween hoogmoedig zou hebben uitgelegd.’
Gods almacht als Schepper is voor Augustinus een alles overtreffende troost. Deze Schepper geeft dat we weer door de nacht tot rust komen en Hij verkwikt onze vermoeide geest. Ook bevrijdt Hij bekommerden van zorg.
M.A. van Willigen
Prof.dr. M.A. van Willigen is bijzonder hoogleraar Bijbeluitleg Vroege Kerk aan de Theologische Universiteit te Apeldoorn