Toen ik een jaar of twaalf was, verslond ik de Karl May-pockets Voor zoon en vader, 50 delen Prisma-boeken van elk zo'n 350 dichtbedrukte bladzijden, gekocht van het geld verdiend met een baantje bij de melkboer bij ons in de straat. Vijftig jaar later beleefde ik opnieuw enkele aangename uren met Karl May. Onlangs verscheen een nieuwe vertaling van de oorspronkelijke Duitse uitgave (1893) van Winnetou.
Het boek vertelt in ik-vorm het reisverhaal van een jongeman (Karl!) die zo'n anderhalve eeuw geleden uit Duitsland vertrok door 'onverkwikkelijke omstandigheden' en een 'aangeboren dadendrang'. Hij reisde naar de Verenigde Staten om daar vooruit te komen.
Old Shatterhand
Karl krijgt in St. Louis bij landgenoten een baantje als huisonderwijzer. Al spoedig ontdekt een oudere vriend buitengewone vaardigheden bij hem, in het bijzonder in de omgang met wapens en paarden. Hij wordt aangesteld als landmeter bij een spoorwegonderneming om in het Wilde Westen een nieuwe spoorlijn voor te bereiden. Al spoedig blijken in de expeditie waarvan ook de beroemde westman Sam Hawkens als gids deel uitmaakt, zijn moed, inzicht en vaardigheden. Omdat hij met één vuist een tegenstander bewusteloos kan slaan, krijgt hij de bijnaam Shatterhand. Daaraan wordt 'Old' (oud) toegevoegd, zoals bij 'ouwe' makker.
Als de expeditie in het gebied van de Apaches is aangeland, ontmoeten zij het jonge opperhoofd Winnetou en zijn vader (die overigens later op een dramatische wijze het leven verliest). Er is vijandschap; de Apachen beschouwen de landmeters als landrovers. Maar uiteindelijk worden Old Shatterhand en Winnetou bloedbroeders. Mooi hoe de vriendschap tussen beide mannen wordt beschreven. Waardevol is dat de betekenis van het christelijk geloof in het verhaal naar voren komt, zoals de noodzaak van vergevingsgezindheid en van rijkdom 'aan genade bij God en de mensen'. Nee, Winnetou wilde niet dat er pogingen zouden worden gedaan om hem te bekeren. Aan dat verzoek heeft Karl voldaan. 'Maar zijn daar altijd woorden voor nodig? Is de daad niet een veel indrukwekkender, overtuigender preek dan het woord?' Zo kon hij toch iets van het evangelie aan zijn broeder doorgeven. Later zou blijken dat dit niet tevergeefs was geweest.
Spiegel
Het boek is ook vandaag nog steeds waard om gelezen te worden. Dat is niet alleen het geval omdat het spannende en ontspannende lectuur is, maar ook omdat het reden geeft tot bezinning. Als withuiden hebben we veel schade aangericht aan de oorspronkelijke bewoners van Amerika. We hebben hun land geroofd. Steeds verder hebben we ze teruggedrongen. We hebben het land dat van hen was, geroofd. Hun cultuur werd verstikt. Recent is dat opnieuw in het nieuws gekomen door de vondst van vele anonieme graven bij internaten voor kinderen van indianen.
Wat Europeanen over het algemeen vanaf hun komst in Amerika hebben aangericht, betekende ook een enorme belemmering in de verkondiging van het evangelie. Er zijn uitzonderingen, en voorbeelden van christenen die goed werk hebben verricht. Maar over het algemeen hebben withuiden die door de indianen als christenen werden beschouwd, veel schade aangericht. Wij hebben het land van de oorspronkelijke bewoners geroofd. Zo eenvoudig liggen de zaken. Begrijpelijk is dat Winnetou op een gegeven moment tegen Karl zegt dat iemand die langzaam maar zeker wordt doodgedrukt, niet kan geloven dat de godsdienst van degene die hem doodt, op liefde berust.
Daarnaast is er veel schade aangericht in de dierenwereld. De bizons waarvan er aanvankelijk miljoenen over de prairies zwierven, waren aan het einde van de negentiende eeuw nagenoeg uitgeroeid. En dat alles vanwege winstbejag. Aanvankelijk waren er troepen van duizend mustangs of meer op de prairies te zien. Maar dat was in de loop van de negentiende eeuw al voorbij.
Verbeeldingskracht
Karl May (1842-1912), die een uitstekend verteller is met een enorme verbeeldingskracht, heeft zich overigens niet beperkt tot verhalen over Winnetou en Old Shatterhand. In andere boeken sleept hij je mee in verhalen die zich afspelen in Midden- en Zuid-Amerika, het Midden-Oosten, Koerdistan en vele andere gebieden. Naast reisavonturen heeft hij nog andere boeken gepubliceerd.
In verscheidene landen zijn er genootschappen die zich inzetten voor de ontsluiting van zijn werk. Zijn boeken nog steeds te koop. Het is overigens bijzonder dat May dit werk tot stand heeft gebracht. Hij groeide in armoede op en zat in zijn jonge jaren vanwege diefstal en poging tot oplichting in de gevangenis: jazeker, 'onverkwikkelijke omstandigheden'. Maar daarna heeft hij zijn talenten gebruikt om voor mens en samenleving werkelijk iets goeds te doen.
Josephine Rijnaarts en Elly Schippers hebben een prachtige vertaling van Winnetou afgeleverd. Je ziet wat hij beschrijft voor je ogen gebeuren en bent bij de gesprekken die worden gevoerd. Tot de laatste bladzijde blijft het spannend. Voor jongere lezers zijn de boeken vast en zeker karaktervormend. Tegen een achtergrond van kolonisatie en conflicten wordt aangegeven wat in moreel opzicht van ons wordt gevraagd.
Het boek is mooi uitgegeven, gebonden, met leeslint. Als je het boek uit hebt, ben je vreselijk benieuwd hoe het verhaal verder gaat; het eindigt met een enorme cliffhanger. Wat zal ik doen? Toch maar het tweede deel van de Prisma-pockets uit de kast pakken? Of wachten op een nieuwe vertaling van deel 2? Het is te hopen dat die er komt. Uitgeverij IJzer: we zien ernaar uit! In elk geval wat dit deel betreft: voor Sinterklaas of welke andere gelegenheid ook: een mooi cadeau-idee!
Douwe Steensma, Feanwâlden
N.a.v. Karl May, Winnetou. Reisverhaal, uit het Duits vertaald door Josephine Rijnaarts en Elly Schippers, Uitgeverij IJzer, Utrecht 2021, gebonden, met leeslint, 452 blz., €29,95, ISBN 978 90 8684 2100.