Wie omgang heeft met de vrouw van zijn naaste, begaat volgens het Oude Testament een ernstig kwaad. Hij beledigt zijn broeder en roept ongeluk over zichzelf af. Uitdrukkelijk wordt in de Bijbel dit aangeduid met het woord zonde. De vrede met God lijdt schade.
Abimelek stelt zelfs dat hij bijna 'een grote zonde' had begaan toen hij Sara begeerde en niet wist dat zij de vrouw van Abraham was (Gen.20,9). Zo wilde ook Jozef niet zondigen tegen God (Gen.39,9). Daarin komt tot uiting dat een dergelijke misstap niet alleen het mens-zijn schaadt en intermenselijke verhoudingen, maar ook de verhouding tot God.
Kwetsbaar
Een vrouw kan volgens de letterlijke formulering van het zevende gebod het huwelijk van een ander niet breken. Als een alleenstaande vrouw omgang heeft met een getrouwde man, blijft het huwelijk van die man intact. De omgang van Juda met een prostituee (Gen.38) wordt dan ook niet als echtbreuk betiteld.
Als een getrouwde vrouw echter omgang heeft met een (on)getrouwde man, breekt die man het huwelijk van haar echtgenoot. In het zevende gebod worden mannen aangesproken. Zij mogen het huwelijk van hun broeder niet breken.
Hieruit blijkt al dat de positie van een vrouw in 'haar' huwelijk kwetsbaar was. Haar man mocht volgens de mozaïsche wet een of meer andere vrouwen nemen. Het appel op de man om zijn eigen huwelijk zuiver te bewaren kwam niet duidelijk naar voren. Het oude Israël was daarin sterk bepaald door de toenmalige cultuur waarin de man de baas was.
Tegelijkertijd moet worden bedacht dat deze situatie niet in overeenstemming was met de oorspronkelijke bedoeling van God ten aanzien van de verhouding tussen man en vrouw. Dat zou in de loop van de heilsgeschiedenis steeds duidelijker worden.
Toch echtbreuk
Ondanks de focus van het zevende gebod op de man, spreekt het Oude Testament in voorkomende gevallen óók de vrouw aan als echtbreekster. Ezechiël bijvoorbeeld profeteert tegen de stad Jeruzalem, die getrouwd is met de HERE, maar ondertussen omgang heeft met afgoden. Zij beledigt haar man, die met haar een heilig huwelijk heeft gesloten. God zal haar dan ook oordelen overeenkomstig de bepalingen voor 'vrouwen die echtbreuk plegen' (Ez.16,38). Zo kan een vrouw echtbreuk plegen ten aanzien van 'haar' huwelijk.
In het Nieuwe Testament staat een verhaal over een vrouw die op overspel is betrapt. De schriftgeleerden en farizeeën brachten haar bij Jezus (Joh.8,3-4), maar spraken alleen maar over straf voor háár, en niet over de rol van de mannen die erbij betrokken waren. Zo interpreteren zij dus de wet van Mozes. Ze laten de strafbepaling van deze wet helemaal van toepassing zijn op de vrouw: Mozes zei toch dat zo'n vrouw gestenigd moet worden? (Joh.8,5). Opvallend overigens, omdat in die tijd al lang de doodstraf niet meer werd toegepast in zo'n geval. Zie hieronder. Hun opmerking is tekenend voor de verhouding tussen de seksen in die tijd. Mannen hadden veel vrijheid, vrouwen nauwelijks rechten.
Vergelijkbare verboden
Het zevende gebod richt zich dus letterlijk genomen op voorkoming van schade aan een naaste broeder. Over schade voor de vrouw wier man de bloemetjes buiten zet, wordt niet gesproken. Dit gebod spreekt in termen van een eigendomsverhouding, ook al is de vrouw niet in absolute zin eigendom van de man.
De verhouding tussen man en vrouw gaat dus niet op in een eigendomsverhouding. De seksuele omgang is een eigen, afzonderlijk terrein. Daarom staat het verbod op echtbreuk buiten de decaloog (de tien geboden) te midden van een reeks andere verboden waarin vormen van een (ongeordende) seksuele omgang worden besproken (Lev. 18 en 20, en Deut. 22). Maar ook hier draait het steeds om de man: zijn omgang met de eigen moeder of een andere vrouw van zijn eigen vader, met een (half)zuster, een schoonzus, een kleindochter, een tante of een schoondochter. Ook is een huwelijk met twee vrouwen verboden die zusters van elkaar zijn, of met moeder én dochter.
In dat verband wordt eveneens de omgang verboden van een man met een vrouw die menstrueert, de omgang tussen twee mannen, en de omgang met een dier. Als Israël zich niet aan deze vormen van omgang zou houden, zou volgens het boek Leviticus het land het volk uitspuwen. Martin Buber en Franz Rosenzweig hebben dat in hun vertaling van het zevende gebod dan ook zo verwoord: Buhle nicht (Hoereer niet).
Straf
In heel de toenmalige wereld stond op echtbreuk de doodstraf. Deze straf onderstreept de ernst van de zonde. In het Oude Testament werd overspel niet alleen gezien als een inbreuk op het bezit van de man, maar ook als inbreuk op de goede scheppingsordening, en de orde van het genadeverbond van God met Israël.
De vraag is echter of de doodstraf ooit in het oude Israël is toegepast bij een dergelijke overtreding. Sommigen stellen zelfs dat deze nooit is uitgevoerd: de sanctie bestond slechts op papier en diende als onderstreping van de ernst van de overtreding. De gewoonte was dat de overspelige echtgenote werd weggestuurd (vgl. Jer.3,8).
Iets daarvan zien we ook bij Hosea. Deze profeet noemde niet de dood voor de overspelige verbondspartner, maar profeteerde wel dat de HERE zijn overspelige echtgenote uitkleedt en naakt zal laten staan, waardoor ze haar eer en recht verliest. Geen doodstraf dus. God vernietigde zijn volk niet. Wel sprak Hij uit dat Israël niet langer zijn vrouw was en Hij niet langer haar man. Hij stuurde haar weg met een verklaring die doet denken aan een zinsnede uit een scheidingsakte. Hij dreef haar uit zijn huis met 'haat', een woord dat veel wordt gebruikt bij een vergelijkbare verstoting. Het woord 'haten' betekende dat een man een afkeer had gekregen van zijn vrouw en haar daarom verstootte.
(Volgende keer het laatste deel)
D.J. Steensma, Feanwâlden