Aan de gemeente wordt meegedeeld: ‘Op die en die datum zal er kerkvisitatie plaatvinden hier in het kerkgebouw.’ Je neemt het ter kennisgeving aan. Maar als het de week erna nog eens wordt meegedeeld, vraag je je af: wat gebeurt daar eigenlijk, tijdens zo’n kerkvisitatie? Hoe gaat dat in z’n werk?
Kerkorde
Over kerkvisitatie staat geschreven in artikel 44 van de kerkorde. Voor wie de kerkorde niet direct bij de hand heeft volgt hier de inhoud van artikel 44:
De classis zal enkele van haar meest ervaren en bekwame dienaren des Woords, van wie één vervangen kan worden door een ouderling, machtigen in alle kerken elk jaar kerkvisitatie te houden. De visitatoren zullen erop toezien dat de predikanten, ouderlingen en diakenen ieder voor zich en gezamenlijk hun ambt getrouw waarnemen, bij de zuiverheid van de leer volharden, de aangenomen kerkorde in elk opzicht handhaven en de opbouw van de gemeente naar behoren met woorden en werken bevorderen. Daarbij zullen zij hen die nalatig in het een of ander worden bevonden, bijtijds broederlijk vermanen en met raad en daad alles doen strekken tot vrede, opbouw en welzijn van de kerken.
Toezicht
Vanuit de classis komen er twee predikanten (of een predikant en een ouderling) langs. Het is geen visite, maar een visitatie. Dat woord is afgeleid van het Latijnse visitare. Dat betekent zoveel als: dikwijls zien, vaak bezoeken of onderzoeken. Ten diepste is de geestelijke bedoeling van kerkvisitatie: het onderzoeken hoe het voor Gods aangezicht met het kerkelijke leven gesteld is.
Wortels
De kerkvisitatie heeft bijbelse wortels. Paulus bijvoorbeeld bezocht de gemeenten waar hij eerder het Woord van God had gebracht. Het gaat daarbij om toezicht op de gemeente, in gesprek zijn over gemeenteopbouw en het kwade weren.
Ook in de kerkgeschiedenis zien we vormen van kerkvisitatie. Al in de Vroege Kerk zien we dat er bisschoppen zijn die een taak als visitator hebben. Ook in de Reformatie wordt er werk gemaakt van kerkvisitatie. Calvijn stelde het op een ordelijke manier in. Luther benoemde zogenaamde superintendenten.
De Synode van Emden in 1571 beschrijft een belangrijke basisregel van het kerkrecht: dat geen kerk over een andere kerk mag heersen. Na de Nationale Synode van Dordrecht 1618-1619 wordt kerkvisitatie een vast gebruik.
Praktijk
Kerkvisitatie is dus het bezoek aan een gemeente in de classis. Dit gebeurt nadat de visitatoren benoemd zijn door de classis. In het gereformeerd kerkrecht is het belangrijk dat de visitatie gedaan wordt door hen aan wie de regeermacht van de kerk is toevertrouwd.
In artikel 44 wordt gesproken over een jaarlijkse kerkvisitatie. In de praktijk gebeurt dat niet altijd en is er sprake van een tweejaarlijkse visitatie. Ook lezen we dat er minstens twee visitatoren moeten zijn, maar waarom? Dat is vanwege het Bijbelse principe dat op de verklaring van twee of drie getuigen de zaak vast staat (Deuteronomium 19:15 en Mattheüs 18:16).
Verder zegt artikel 44 dat de visitatoren de meest ervaren en meest geschikte predikanten moeten zijn. Er is namelijk kennis van de onderlinge verhoudingen nodig en een antenne voor gevoelige zaken. Een stuk levenswijsheid, mensenkennis en geestelijke volwassenheid is daarom belangrijk. In de praktijk gaan echter niet alleen ervaren predikanten op visitatie, maar ook jonge predikanten, vaak bijgestaan door een ervaren ouderling.
De gemeente moet van tevoren op de hoogte worden gebracht van de visitatie. Het gaat namelijk de hele gemeente aan. De gehele kerkenraad dient aanwezig te zijn, net als bij een huisbezoek het gehele gezin. De voorzitter van de kerkenraad leidt in principe de vergadering, maar de visitatoren zullen het grootste deel van het gesprek leiden en verschillende vragen stellen. Van de visitatie maken de vistatoren een verslag. Dit schriftelijke verslag wordt gedeeld op de eerstvolgende classisvergadering.
Als de gemeente een eigen predikant heeft, zal een gedeelte van de visitatie gericht zijn op het werk en leven van de predikant. Kerkvisitatie moet zo worden gedaan dat de gemeenteleden in contact kunnen treden met de visitatoren om met hen te spreken over de gang van zaken met eventuele moeiten, bezwaren en geschillen.
Geen examen
Kerkvisitatie is niet een soort examen of kerkelijke controle. De taak van de visitatoren is een broederlijk onderzoek naar de gang van zaken in een gemeente, met daarbij vragen als: wat is jullie identiteit, hoe functioneert de gemeente en wat zien jullie als zorg en zegen? In bijlage 28 van de kerkorde staat een lange lijst met vragen. Dit is niet een checklist die volledig langsgegaan moet worden, maar het is een handreiking voor het gesprek. Verschillende onderdelen van het gemeenteleven komen zo aan de orde, zoals de prediking, catechese en jeugdwerk, pastoraat, gemeenteopbouw, werk van de diaconie, de contacten met andere kerken en de financiën.
Het gesprek kan een preventief karakter hebben, door moeilijkheden vroegtijdig te signaleren. De visitatoren kunnen hierin meedenken en eventueel hulp vanuit de classis inschakelen. De kerkvisitatie is een mooie manier om de verbondenheid tussen de plaatselijke kerken binnen de classis te onderstrepen. Het is mooi als er tijdens zo’n visitatie een goed, geestelijk gesprek ontstaat. Aan het eind van de visitatie wordt er tot de Heere God gebeden voor de zorgen die er zijn en wordt Hem de dank gebracht voor de zegeningen.
Sjors Bulten, Nieuwe Pekela en Albert Veuger, Ulrum
Voor meer informatie zie de website www.kerkrecht.nl en het boek Handboek Gereformeerd Kerkrecht, onder redactie van prof. dr. H.J. Selderhuis.