In een serie van korte artikelen wil ik samen met u en jullie kijken naar wat we de Orde van dienst noemen. De dingen die gebeuren in een kerkdienst. Want elk onderdeel heeft zijn eigen rol en achtergrond, maar kennen we die nog? Het lijkt ons goed om als het ware de boel af te stoffen en ons af te vragen: Waarom doen we de dingen die we doen?
De geloofsbelijdenis en de kerkdienst
Een kenmerk van de gereformeerde eredienst is dat er (veelal in de middag- of avonddienst) de geloofsbelijdenis wordt gelezen of soms gezongen. Vaak gebeurt dit met de woorden van de Twaalf Artikelen, ook wel genoemd de Apostolische geloofsbelijdenis. Soms ook met de geloofsbelijdenis van Nicea Constantinopel. Nu is er ook de geloofsbelijdenis van Athanasius, maar die wordt zelden gebruikt, vermoedelijk vanwege haar lengte en sterke nadruk op samenhang van de Drie-Eenheid. Het is opvallend dat de geloofsbelijdenis niet direct vanaf het begin van de kerk een vaste plek had in de liturgie en het werd ook nogal eens heen en weer geschoven.
Onderwijs
De Apostolische geloofsbelijdenis was in de Vroege Kerk nauw verbonden met de doop. Het vormt een kerntekst die de hele gemeente moest kennen. Daarom kwam in de middeleeuwen en in de Reformatie de geloofsbelijdenis uitgebreid ter sprake bij de catechese en het onderwijs van de gemeente. Het christelijke onderwijs van de gemeente werd naast de geloofsbelijdenis opgebouwd rond de Tien Geboden en het Onze Vader. Deze opbouw is terug te zien in de Heidelbergse Catechismus. Door deze drie vaste elementen regelmatig te laten terugkeren in de eredienst, werd de relatie gelegd tussen de catechese en het leven van de gemeente.
Plek in liturgie
We zien in de 5e eeuw dat de Oosterse Kerk de geloofsbelijdenis opneemt in haar liturgie. Bij ons in het westen zien we het eerste voorbeeld rond de achtste eeuw, in de dienst van de paleiskapel van Karel de Grote. Toen werd direct na de lezing uit het Evangelie de geloofsbelijdenis gelezen. Door de eeuwen heen is er veel verschil in wanneer de geloofsbelijdenis een plek krijgt in de kerkdienst. De volgorde die de meeste gemeenten hebben (na het dankgebed), komt voor uit de Synode van Dordrecht in 1574.
Waarom geloofsbelijdenis?
Waarom lezen we de geloofsbelijdenis eigenlijk aan het einde van de middagdienst? Je kunt het zien als een slotakkoord, een weerklank op het Woord van God dat geklonken heeft. En we doen dat elke zondag weer, omdat wij een belijdende kerk zijn. Telkens willen wij dit hardop uitspreken ter versterking van ons geloof en als getuigenis voor de wereld om ons heen. Daarnaast verbindt het ons met de kerk van alle tijden en alle plaatsen. We verschillen op zoveel fronten met andere christenen, qua taal en gebruiken. Wat ‘normaal’ is of juist niet. Maar deze geloofsbelijdenis verbindt ons met elkaar. Het is als een pelgrimslied voor de kerk die op weg is naar haar eindbestemming.
In het hart meespreken?
De geloofsbelijdenis aan het einde van de middagdienst is een daad van de gemeente. In kerkdiensten die door Calvijn geleid werden in Straatsburg werd de geloofsbelijdenis daarom gezongen. Opvallend daarbij is dat Calvijn in Genève de geloofsbelijdenis zelf voorlas, blijkbaar was het voor hem geen halszaak of het gezongen of voorgelezen werd. Daarnaast kan de geloofsbelijdenis door de gemeenteleden worden meegesproken. Maar ook als de belijdenis door de dominee wordt uitgesproken, moet de gemeente niet vergeten dat dit gebeurt in haar naam, de predikant is op dat moment de stem van gemeente.
Volgende keer
De volgende keer willen we, als de Heere het geeft, kijken naar de betekenis van de samenzang in de kerkdienst.
Dennis van der Wal, Aalten