Het boek Openbaring is voor velen een raadselachtig boek. De velen beelden en verhalen die we lezen staan ver van ons dagelijks leven af. Door de eeuwen heen is het boek ook vaak gebruikt om allerlei toekomstscenario’s uit te werken. Het boek leent zich echter niet voor speculatie en fantasie over de toekomst, maar is juist bedoeld om christenen in het ‘hier en nu’ te leren wat de impact is van Gods handelen. Specifieker gezegd: Openbaring bevat geen wonderlijk script van toekomstige gebeurtenissen, maar vertelt het verhaal van Gods doel om de schepping en de mensheid te verlossen door de zending van het Lam. Tegelijk wil het boek op deze manier kerken (en christenen) vormen en toerusten om deel te nemen aan Gods bevrijdend handelen door de te leven als gemeenschappen die Gods nieuwe toekomst belichamen. Het is dus voluit een boek dat gericht is op de missie van God.

In de komende vier artikelen wil ik stil staan bij wat we vanuit Openbaring kunnen leren over wat we kunnen leren over Gods missie en onze roeping. Lang niet alles kan daarbij aan bod komen, zodat ik met spreekwoordelijke zevenmijlslaarzen door het boek heen wandel. Ik begin in dit eerste artikel met de vraag: wat voor boek is het eigenlijk?

Die vraag lijkt op zichzelf genomen niet zo moeilijk te beantwoorden. Meestal is het niet zo lastig om vast te stellen met wat voor soort literatuur je te maken hebt. Het kan verhalend zijn, poëtisch of historisch, of ook een brief. Het wonderlijke aan het boek Openbaring is: het bevat meerdere genres in een. Het is tegelijk een openbaring, een brief en een profetie. Laat ik het proberen uit te leggen.

Openbaring

We lezen in 1:1 dat het boek een ‘Openbaring’ is, die Jezus van God ontvangen heeft en via een engel heeft laten meedelen aan Johannes. ‘Openbaring’ was in de eerste eeuw na Christus een bekend genre dat al in het Oude Testament voor kwam. Het betrof altijd de onthulling van bepaalde gebeurtenissen of kennis bij monde van een hemels wezen. Zo is dat ook bij dit boek: Johannes ontvangt van een engel (hemels wezen) de onthulling die hem door Jezus ter hand is gesteld.

De Openbaring die Johannes ontvangt is niet zozeer een redevoering, maar eerder een groots en gedetailleerd schilderij met allemaal illustraties en beelden van gebeurtenissen die op hun beurt weer allerlei associaties oproepen. We krijgen dus met allerlei beelden en symbolen te maken. In de geschiedenis van de uitleg van het boek is wel geprobeerd om het boek te gebruiken als een soort programmaboekje van de wereldgeschiedenis. Hoe meeslepend zulke verhalen soms ook zijn, ze gaan voorbij aan het volledig symbolische karakter van alle beeldtaal die gebruikt wordt. Bijna niets in het boek moet letterlijk genomen worden. Het boek Openbaring wil door beelden en flitsen uitdagen tot reflectie en mensen een spiegel voorhouden.

Brief

Naast dat het boek Openbaring een openbaring is, is het ook een brief. We lezen in 1:4: Van Johannes, aan de zeven gemeenten, te weten: Efeze, Smyrna, Pergamum, Tyatira, Sardes, Filadelfia en Laodicea. Met andere woorden: wat volgt is heel specifiek gericht op zeven gemeenten in wat nu Turkije is. Johannes schrijft zijn openbaring dus op zo’n manier dat het concreet toepasselijk is voor deze zeven gemeenten. Voor de helderheid: ik wil niet ontkennen dat Johannes een visioen of een openbaring heeft gehad. Wat ik wil zeggen is: Johannes heeft een visioen gehad en dat vervolgens zo geordend en opgeschreven dat het toegesneden is op de situatie van de zeven gemeenten. Dat betekent dus dat we bij de uitleg van dit boek rekening moeten houden met de context van de gemeenten in Turkije aan het einde van de eerste eeuw.

Het zegt ook iets over het karakter van het boek Openbaring. Vaak wordt het boek gekarakteriseerd als een ‘troostboek’ voor vervolgde Christenen. De gedachte is dat het boek geschreven is om christenen die te maken hebben met vervolging een hart onder de riem te steken. Ik zal niet ontkennen dat dit een rol speelt, maar het is op z’n minst eenzijdig. De zeven specifieke boodschappen aan de gemeenten in hoofdstuk 2 en 3 gaan niet alleen om troost en bemoediging, maar roepen ook op tot omkeer. De gemeenten hebben niet alleen troost nodig, maar moeten ook gecorrigeerd worden omdat ze met de verkeerde zaken bezig zijn.

Profetie

Openbaring is dus een ‘openbaring’ en een ‘brief’, maar er is nog en derde genre waarin het boek valt, namelijk dat van de profetie. In vers 3 horen we: gelukkig zij die deze profetie horen en hij die ‘m voorleest. (Zie ook 22:19) Het boek was dus ten diepste een profetie – je zou kunnen zeggen: een apocalyptische profetie in de vorm van een brief – die bedoeld was om hardop in de samenkomsten van de zeven gemeenten voor te lezen.

Wat is een profetie? Een profeet is iemand met onderscheidingsvermogen. Hij of zij kan zien wat er zich afspeelt in de wereld en weet dat enerzijds te duiden en anderzijds weet hij of zij ook aan te geven welk gedrag en welke handelingen daarbij passen.

Het boek Openbaring betreft een specifiek soort profetie, namelijk: christelijke profetie. Dat wil zeggen, het gaat om het duiden van de wereld vanuit Gods perspectief. Johannes als profeet is geen toekomstvoorspeller of een waarzegger, maar iemand die in concrete historische omstandigheden ziet waar God (of Jezus) aan het werk is en zijn hoorders oproept daarnaar te handelen.

Alleen als we deze drie genres in ons achterhoofd houden kunnen we daadwerkelijk gaan begrijpen wat de verhalen, beelden en symbolen uit dit boek ons leren.

Rein den Hertog, Amsterdam