De Oekraïense kunstenaars Oleksandr Klymenko en Sonya Atlantova schilderen iconen op Russische en Oekraïense munitiekisten. Ze zoeken in een situatie van oorlog en pijn naar vrede in hun hart en willen anderen daarmee helpen: ‘De deksel is wreed en ruikt naar oorlog, maar wij willen er iets moois van maken.’
Het idee om iconen op de resten van deksels van Russische en Oekraïense munitiekisten te schilderen, ontstond toen Oleksandr een militaire trainingsplaats bezocht om daar een icoon cadeau te doen. Hij zag een berg munitiekisten bij het afval en de overeenkomst met de traditionele iconenplank raakte hem: ‘Voor de iconen heb je vaak een stuk of drie verticale planken aan elkaar, die aan de achterkant bevestigd worden met twee horizontale plankjes. De constructie is hetzelfde. We hoefden de vorm niet aan te passen.’
Sonya zag het idee om de deksels te beschilderen, aanvankelijk niet zitten. ‘Ik discussieerde erover met Oleksandr en zei dat het gek was. Maar zijn eerste icoon was op een of andere manier heel oprecht. De planken met nerven, vlekken, stempels, markeringen of beschadigingen door het vuur, hebben hun eigen verhaal. Ze zijn als het leven zelf, niet alleen maar vlak en mooi. Het is een uitdaging voor schilders om keuzes te maken die in overeenstemming zijn met het verhaal van zo’n plank. Voor mij gaat het precies daarom.’
De kunstenaars begonnen met hun project aan het begin van de Russisch-Oekraïense oorlog in 2014. Sindsdien zijn de werken op zo’n 150 plekken in Europa geëxposeerd. Vorig jaar voor het eerst ook in Nederland in de St. Adelbertabdij in Egmond en de Stevenskerk in Nijmegen, met medewerking van het Instituut voor Oosters Christendom. De kunstenaars willen anderen met hun ‘werk’ helpen: de opbrengst gaat naar een vrijwilligershospitaal dat de revalidatie van gewonde militairen verzorgt. ‘Of het een icoon is of kunst, is aan de mensen.’
Kerk en oorlog
Lang niet iedereen is blij met de afbeelding van iconen op munitiekisten. Hoe kun je zoiets heiligs als een icoon op een object van oorlog en pijn schilderen? Breng je de oorlog daarmee niet in de kerk? Sonya: ‘Ik herken deze vragen. Zelf denk ik bijvoorbeeld aan het dilemma of iemand die eerst zondaar was, maar later zijn leven veranderde, een heilige kan worden. De kerk zegt van wel. Dat kan ik ook voor een kist gebruiken. Het bord wordt getransformeerd, maar niet helemaal, want de herinnering blijft erin leven als getuige. De gebeurtenissen kunnen we niet ongedaan maken, we kunnen er wel mee werken. Zou geloof niet met de oorlog mogen omgaan? In deze situatie hebben we het geloof juist nodig. We hebben íets nodig dat verder reikt dan het dagelijks leven, een lichtstraal in de duisternis. Als er een soldaat in de kerk komt, komt de oorlog toch ook de kerk binnen? Het gaat erom dat we onszelf herinneren dat we in oorlog zijn, en moeten bidden en helpen.’
Oleksandr: ‘Het maken van iconen is getuigen van ons geloof dat de Zoon van God op aarde is geboren en vanwege Zijn dood aan het kruis. Zonder dat geloof zouden we geen iconen kunnen maken. Iconen zijn daarom de meest intensieve uiting van liefde, omdat het hieruit voortkomt. Ik ben een goede schilder als ik liefheb.’
Vrede maken van oorlog
Sonya wijst naar enkele iconen: ‘Deze zijn van de kleinste kisten, maar we hebben daar ook grotere. Soms kwamen soldaten aanzetten met een kist zo groot als deze tafel. We zien Russische kisten, maar ook Oekraïense en kisten met buitenlandse markering, ik denk vanuit Amerikaanse of Europese hulp. Dat de kisten gekomen zijn, toont dat we niet alleen zijn. Maar ik ben me er zeer van bewust dat de inhoud ervan is gebruikt en dat schuurt.’
Iconen kunnen een sociale functie hebben in de maatschappij, zo menen de schilders: ‘Want in een oorlog heeft alleen bidden op een berg weinig zin.’ Sonya: ‘Ik ben een gewone vrouw. Als ik ’s morgens opsta, koffie neem en het nieuws kijk, heb ik veel slechte dingen in mij. Dan moet ik mezelf tot rust brengen voordat ik kan gaan schilderen. Ik heb geen keuze dan te werken met de pijn en de haat. Voor mij is het een manier om wapens te transformeren in iets vredevols, iets wat de basis zal zijn voor een toekomstig leven. Als ik dat bereik, voel ik me opgewekt en kalm, en kan ik verder met mijn leven. Het is ook een groot ding voor mij, dat we deze jongens en soms ook meisjes die met verwondingen terugkomen van de frontlinie, kunnen helpen door het geld dat we met de iconen ophalen voor het vrijwilligershospitaal. Ik weet dat het weinig is, maar het geeft het gevoel dat ik ook nodig ben.’ Sonya laat een ring zien: ‘Deze was gemaakt van een granaat… zelfs als de kisten gebruikt zijn voor wapens, stoppen mensen er grond in en planten bloemen. We proberen op een of andere manier vrede te maken van de oorlog.’
Rianne van Klaveren, studeert aan de TUA
Dit artikel is een ingekorte versie van het verhaal dat u kunt lezen op: https://www.oosterschristendom.nl/cultuur/iconen-op-munitiekisten-licht-in-duisternis/.