De opening van het Holocaustmuseum is niet ongemerkt voorbijgegaan en ook niet zonder pijn. ‘Kankerjoden’ werd er door de demonstranten geroepen. Onlangs was ik in het museum.
Met ontzetting staan we allebei te staren naar een foto uit kamp Bergen Belsem. Het kamp is net bevrijd, maar wat stierven er nog veel mensen. Langs een onverhard pad liggen rijen lijken. Uitgemergelde lichamen. Sommigen naakt, anderen met alleen een gescheurd hemd aan. Een jongetje van een jaar of acht loopt er langs. ‘Onvoorstelbaar’ zegt de man die naast mij staat. Een Joodse veertiger met een keppeltje op. Ik beaam het en zeg dat hoe meer ik lees en hoor over de holocaust, hoe groter het raadsel wordt. Zonder me aan te kijken zegt hij: ‘Heb jij gisteren naar de Joodse Raad gekeken?’ (de dramaserie over de Joodse Raad die deze weken door de EO wordt uitgezonden). Ik zeg hem dat ik niet gekeken heb omdat ik het even niet aankan. ‘Ik kan het begrijpen’, antwoordt hij, ‘ik heb het half uitgekeken, ik probeer het van me af te houden’. En toch staan we daar allebei. Waarom? Omdat vergeten nog veel erger is.
Herrie en haat
Het is vanavond de laatste openingsbijeenkomst. Er waren acht van die bijeenkomsten, telkens met een andere groep genodigden. De grote officiële opening door de koning was indrukwekkend, maar ook pijnlijk. Misschien heeft u in de krant die foto gezien. Een vader samen met een klein meisje, nazaten van Holocaustoverlevenden, ze werden uitgejouwd door een opdringende menigte. De demonstranten kwamen angstig dichtbij. Wat zouden ze gedaan hebben als de dranghekken er niet hadden gestaan? En als er geen politie was geweest? Of als de politie op de hand van de demonstranten was geweest, zoals in de oorlog. Onheilspellend. Al tijdens de voorafgaande synagogebijeenkomst was hun gejoel te horen. ‘Waar stilte had moeten heersen, was er herrie en haat’, schreef een columnist in de Volkskrant.
Holocaustmuseum
Amsterdam heeft al vele jaren een indrukwekkende herdenkingsplaats voor de vermoorde Nederlandse Joden: De Hollandsche Schouwburg. Voordat het gebouw tijdelijk dichtging vanwege de verbouwing, kwam ik daar regelmatig met groepen. Het ontroerde altijd weer. Op een van de muren stonden de familienamen van alle ruim 102 duizend Nederlandse Joden die na de oorlog niet terugkeerden. Op de grond lagen (herdenkings) steentjes en briefjes met ontroerende teksten. Je kon er gedenken. Soms zongen we er een treurpsalm om uitdrukking te geven aan onze gevoelens. ‘’k Heb mijn tranen, onder klagen, tot mijn spijze, dag en nacht; daar mijn spotters zullen vragen: ‘waar is God die gij verwacht?’’. Maar daarna ook: ‘Maar de Heer zal uitkomst geven’. Andere keren baden we. Je voelde een drang daartoe.
Schuin tegenover de Hollandsche Schouwburg staat de Hervormde Kweekschool. Naast de school stond de crèche. In de crèche waren de kinderen van de gevangenen ondergebracht. Via de school werden ongeveer zeshonderd van deze kinderen gered. De Hervormde Kweekschool is daarom een waardige plaats voor het Holocaustmuseum.
Het gebeurt weer
Het is een museum, maar gaat het alleen over het verleden? ‘Nooit meer Auschwitz’ staat op een grote glazen plaat in het nabijgelegen Wertheimpark te lezen. Ik heb een moeilijke verhouding met deze uitspraak. ‘Nooit meer Auschwitz’ is zeker geen constatering van een vaststaand feit. Het is meer een bezweringsformule. Een angstkeer. Nooit meer! De uitspraak van Auschwitz overlevende Primo Levi is realistischer. ‘Het is gebeurd, dus het kan weer gebeuren. Dat is wat we willen zeggen’. Deze uitspraak is nu te lezen op een van de muren in de Hollandsche Schouwburg. En nu lijkt zelfs ‘het kan weer gebeuren’ al te optimistisch . Tamara Gijrath schreef in de Volkskrant een aangrijpend opiniestuk. ‘Jodenhaat? Het gebeurt wéér, hier en nu, en Nederland is stil’. Ze schrijft over de angst waarin ze nu moet leven in ‘hartje Amsterdam’.
‘Vandaag de dag hangt overal de Palestijnse vlag uit de ramen en je leest leuzen als: ‘Intifada!', ‘From the river to the sea’ en 'Dood aan de Joden, waar ook ter wereld’. ‘Er worden hakenkruizen gekalkt op de muren van huizen waar Joden wonen. Nederland is stil’. Maar de kerk zal toch wel spreken?
Zwalkende kerk
Helaas. Emeritus predikant Sem van der Wal schrijft in het Nederlands Dasblad van 20 maart over zijn PKN kerk. ‘Ik hoor collega’s steeds vaker zeggen dat ze meer dan genoeg hebben van ‘dat Kerk & Israël gedoe’. Hij ziet een tragische ontwikkeling. ‘In de Protestantse Kerk in Nederland worden veel kleine stappen gezet die Israël marginaliseren en verbloemen als oorsprong van de kerk’. De verworteling met Israël wordt gelijkgesteld met de hulp aan Palestijnen. Volgens Van der Wal worden zo appels met peren vergeleken.
Joodse raad Enschede
Een dag eerder stond er nog een belangwekkend opiniestuk in het Nederlands Dagblad. Waarom had ik nog nooit van dominee Leendert Overduin gehoord? Wat een man. Zijn broer ken ik wel, die schreef het bekende boek ‘Hel en hemel van Dachau’. Een van de eerste concentratiekampverslagen die ik jaren geleden gelezen heb. En nu lees ik over zijn broer die predikant was in Enschede. Daar was een grote Joodse gemeenschap en daar was ook een Joodse Raad. Deze Raad was heel wat minder meegaand dan de Amsterdamse Joodse Raad. Als de Joodse Raad in Enschede namen ontving van de mensen die op transport gesteld moesten worden, gaven ze die namen onmiddellijk door aan de verzetsgroep rond dominee Overduin. En die zorgde voor onderduikadressen. Rijke textielindustriëlen zorgden voor het benodigde geld. Meer dan de helft van de Enschedese Joden overleefde de oorlog. Dominee Overduin was geen begaafd spreker, maar hij kon wel indringend spreken, zo indringend dat hij ‘de profeet' werd genoemd. Als we in onze tijd iets nodig hebben dan zijn het dit soort profeten. Niet van die profeten met een ongezonde nieuwsgierigheid naar de toekomst, maar profeten die voelen wat er nú gebeurt, profeten die aan het onvoorstelbare woorden kunnen geven en die daar ook daden aan verbinden.
Krijn de Jong, Urk