Wat is het gevolg geweest van alle ontwikkelingen die zich door de eeuwen heen, en zeker ook in de laatste eeuw, hebben voorgedaan in Latijns-Amerika? In dit laatste artikel over de kerk in Latijns-Amerika geef ik een kort overzicht van de diversiteit die we daar aantreffen.
Wie Latijns-Amerika zegt, zegt daarmee bijna als vanzelf: bevrijdingstheologie. Die bevrijdingstheologie is daar namelijk ontstaan. Dat was een regelrecht gevolg van de enorme sociale tegenstellingen die de samenleving van de verschillende landen in Latijns-Amerika kenmerken. Je hebt er aan de ene kant een kleine groep mensen die werkelijk steenrijk zijn, en aan de andere kant is de overgrote meerderheid van de mensen straatarm. De meest exclusieve woonwijken met alle mogelijke luxe grenzen soms letterlijk aan enorm uitgestrekte sloppenwijken waar in kleine huizen grote gezinnen wonen.
Het is dan ook te begrijpen dat in die context de aandacht als vanzelf getrokken wordt naar de sociale consequenties van het evangelie, en naar een vertaling van die consequenties voor het dagelijks leven.
Blijvend belang
In de jaren zeventig van de vorige eeuw inspireerde de bevrijdingstheologie de oprichting van tienduizenden zogenaamde basisgemeenschappen: kleine groepen mensen die regelmatig bijeenkwamen om te bespreken hoe de boodschap van de Bijbel van toepassing was op hun eigen ervaring. Basisgemeenschappen waren ook plaatsen waar strategieën werden uitgedacht om de sociale structuren van de eigen buurt te veranderen, zodat het leven voor iedereen beter zou worden, vooral voor de armen.
De intensiteit van de bevrijdingsbeweging steeg naar een piek rond 1980 maar nam daarna af naarmate de democratie in de regio in de verschillende landen werd hersteld, en de schendingen van de fundamentele mensenrechten afnamen. Maar de armoede bleef, en blijft. Het is bekend dat verschillende pausen, waaronder Johannes Paulus II en Benedictus XVI niet echt blij waren met de bevrijdingstheologie, maar juist als het daarom gaat is de huidige paus, Franciscus, iemand die de aandacht van de kerk voor de armen vast verankerd heeft in het spreken over de kerk.
Toenemend protestantisme
Naast de grote Rooms-Katholieke Kerk bestaat er ook een toenemend aantal mensen dat zich aangetrokken voelt tot het protestantisme. Tot het midden van de twintigste eeuw waren de protestanten (of evangélicos, zoals ze in Latijns-Amerika worden genoemd) echter nog zo marginaal dat ze er nauwelijks toe deden. In 1950 bedroeg het totale aantal protestanten slechts twee procent van de totale bevolking. Langzaamaan zette de groei in. In 1970 was vier procent van de Latijns-Amerikaanse bevolking evangélico, en in 2000 was dit aantal gestegen tot ongeveer negen procent. Tegenwoordig kan bijna vijftien procent van de bevolking van het continent worden beschouwd als evangélico, en in landen als Brazilië en Nicaragua liggen de percentages nog hoger.
Pinksterbeweging
Vrijwel de gehele toename van protestantisme in Latijns-Amerika komt voor rekening van de pinksterbeweging. Ten minste tachtig procent van de evangélicos in Latijns-Amerika hoort bij de pinksterkerk, die ontstaan zijn in de barsten van de gebroken sociale orde in de sloppenwijken van de regio. Veel van de mensen die in deze arme wijken wonen, zijn daar relatief kortgeleden naartoe verhuisd, nadat zij het platteland hadden verlaten op zoek naar werk in de stad. Er is sprake van veel werkloosheid, en vooral ook van eenzaamheid vanwege het gescheiden zijn van de familie. De mensen zoeken naar steun en naar gemeenschap. En dan is de pinkstergemeente een reddingslijn.
De groei van de pinksterkerken wordt door de mensen zelf vooral – en begrijpelijk – toegeschreven aan de Heilige Geest. De mensen worden ertoe aangetrokken omdat zij de aanwezigheid van God voelen in het leven van andere pinksterchristenen, en zij willen die ervaring ook voor zichzelf.
De groei heeft echter ook sociologische dimensies. Mensen komen ermee in contact, niet door een prediker die van buiten komt, maar – meestal – heel informeel door een gesprek met een vriend, een buurman of kennis die een pinksterkerk bezoekt of door de bekering van een echtgenoot of ander familielid. De pinksterbeweging groeit zo hard omdat het niet alleen een kerk voor de armen is, maar ook een kerk van de armen.
Welvaartsevangelie
Bijna alle pinksterkerken beloven dat God geestelijke trouw zal belonen met materieel gewin. Veel pinksterchristenen klimmen inderdaad uit de diepe armoede, waarbij een gewoon praktische verklaring te geven is. In de pinksterkerken leren mensen hun vaardigheden en talenten ontdekken. Van de leden wordt verwacht dat zij actief mee zullen doen, en als iemand een taak goed kan uitvoeren, krijgt hij of zij verantwoordelijkheid. Er is geen diploma vereist. Voor veel mensen betekent dit al een geweldige boost als het gaat om hun zelfvertrouwen.
Daarbij komt dat de nadruk die de pinksterbeweging legt op een gedisciplineerd leven – seksueel trouw zijn binnen het huwelijk; geen alcohol, drugs en misdaad; het je bescheiden kleden; op tijd komen – eveneens een factor is om uit de armoede te geraken. Deze persoonlijkheidskenmerken zijn aantrekkelijk voor werkgevers en verschaffen nieuwe bekeerlingen de vaardigheden die zij nodig hebben om aangenomen te worden en hun baan te behouden. De meeste pinkstergelovigen worden niet zo rijk als hun kerken suggereren, maar gewoon de eindjes aan elkaar knopen kan een krachtige bevestiging van het geloof zijn.
Het alomvattende karakter van de meeste pinksterkerken heeft er ook toe geleid dat zij een van de weinige haalbare wegen zijn om uit een bende te komen. Bendes zijn een groot probleem in veel Latijns-Amerikaanse steden, en meestal is de enige manier om een bende te verlaten een doodskist. Maar degenen die vertrekken door bekering met de pinksterbeweging overleven vaak omdat de verandering van levensstijl zo compleet is dat het respect verdient.
Tot slot
In deze serie artikelen heb ik slechts grote hoofdlijnen geschetst. Er zou veel meer te zeggen zijn: over de pinksterbeweging, maar ook over de toch ook aanwezige kleine protestantse kerken die verbonden zijn met bijvoorbeeld de lutherse en de gereformeerde traditie. In een volgende serie hoop ik daar nog eens op in te gaan.
Jan van ’t Spijker, Hoogeveen